نقش خوشه‌های صنعتی در توسعه اقتصادی فراگیر
بنگاه‌هایی که خوشه‌های صنعتی را تشکیل می‌دهند از حیث اندازه هم شامل بنگاه‌های بزرگ وهم کوچک و متوسط (SMEs) هستند. با این حال، شواهد آماری حاکی از آن است که در بسیاری از خوشه‌های صنعتی، به‌ویژه در صنایع تولیدی و نوظهور، کوچک و متوسط‌ها اکثریت بنگاه‌ها را تشکیل می‌دهند. بر اساس آخرین آمار ارائه شده توسط کمیسیون اروپا، حدود ۸۳ درصد اعضای سازمان‌ها و خوشه‌های صنعتی اتحادیه اروپا را شرکت‌های کوچک و متوسط تشکیل می‌دهند. بنابراین، توسعه خوشه‌های صنعتی را می‌توان به‌عنوان یک سیاست صنعتی حمایتی از کوچک و متوسط‌ها مطرح کرد.
توسعه کوچک و متوسط‌ها از جنبه‌های مختلف برای رشد و توسعه اقتصادی کشورها حائز اهمیت است. کوچک و متوسط‌ها به ویژه در بخش‌هایی مانند فناوری اطلاعات، مشاوره، بازاریابی دیجیتال، یا استارت‌آپ‌های نوآور دارای بهره‌وری بالایی هستند. دلیل این امر چابکی، انعطاف‌پذیری، توانایی اتخاذ سریع تصمیمات و تمرکز بر نوآوری و خلاقیت آنها است. علاوه بر این، کوچک و متوسط‌ها معمولا نرخ‌های بالاتری از ایجاد شغل را به همراه دارند. به‌طور خاص، بنگاه‌های کوچک، متوسط و خرد با رشد سریع، موسوم به «اسکیلرها» (Scalers)، سهم عمده‌ای در ایجاد شغل جدید دارند. این بنگاه‌ها که معمولا کمتر از ۵ درصد از کل بنگاه‌ها را تشکیل می‌دهند، بیش از ۵۰ درصد از مشاغل جدید را ایجاد می‌کنند.
سازمان توسعه صنعتی ملل متحد بر این باور است که توسعه خوشه‌های صنعتی می‌تواند به «رشد به نفع فقرا» (Pro-poor Growth) کمک کند. مفهوم رشد به نفع فقرا برای اولین بار در اوایل دهه ۱۹۹۰ و در کنار تلاش‌های جهانی برای مبارزه با فقر و نابرابری اجتماعی مطرح شد. این مفهوم به‌ویژه در گزارش‌های توسعه‌ای و برنامه‌های اقتصادی سازمان‌های بین‌المللی و نهادهای توسعه‌ای مانند بانک جهانی و سازمان ملل متحد گسترش یافته است.
این مهم که توسعه خوشه‌های صنعتی می‌تواند رشد به نفع فقرا را به همراه داشته باشد، از ماهیت اصلی خوشه‌های صنعتی یعنی همکاری متقابل و تقویت شبکه‌های اجتماعی نشأت می‌گیرد. همین ویژگی‌ها باعث ایجاد فرصت‌های بیشتر برای رشد اقتصادی در جوامع محلی، به‌ویژه برای افراد کم‌درآمد یا فقیر می‌شود. علاوه بر این، با توجه به آنکه اغلب خوشه‌های صنعتی را کوچک و متوسط‌ها تشکیل می‌دهند، خود کوچک و متوسط‌ها نیز می‌توانند به‌عنوان مکانیسمی برای رشد اقتصادی به نفع فقرا عمل کنند.
خوشه‌سازی صنعتی با تمرکز بر کوچک و متوسط‌ها باعث پراکندگی فعالیت‌های اقتصادی به مناطق کمتر توسعه‌یافته می‌شود. این توزیع متوازن باعث کاهش شکاف اقتصادی بین مناطق و توسعه فراگیر می‌شود. درحالی‌که شرکت‌های بزرگ معمولا در مراکز شهری و اقتصادی متمرکز هستند، کوچک و متوسط‌ها می‌توانند در مناطق دورافتاده و کوچک رشد کنند. کوچک و متوسط‌ها به دلیل ساختار ساده‌تر و مقیاس کوچک‌تر خود، علاوه بر اینکه به سرمایه اولیه کمتری نیاز دارند، به تخصص‌های کمتری برای راه‌اندازی و اداره نیز نیاز دارند. این ویژگی‌ها باعث می‌شود که افراد با سطوح تحصیلی و مهارتی محدود، که در مناطق محروم رایج‌تر هستند، قادر به مدیریت و اداره این بنگاه‌ها باشند.
همچنین، همان‌طور که پیش‌تر ذکر شد، کوچک و متوسط‌ها با اشتغال‌زایی می‌توانند مشکل مناطق محروم در نبود شغل برای خانوارها را حل کنند. در گزارش کمیسیون اروپا با عنوان «عملکرد خوشه‌های قوی در ۵۱ بخش و نقش اندازه شرکت در پیشبرد تخصص‌گرایی»، قدرت خوشه‌ها در ۵۱ بخش صنعتی صادرکننده در اروپا تجزیه و تحلیل شده و ۲۹۵۰ خوشه صنعتی منطقه‌ای شناسایی شده است. یافته‌های گزارش حاکی از آن است که خوشه‌های صنعتی که اکثریت آنها را کوچک و متوسط‌ها تشکیل می‌دهند، ۶۱.۸میلیون شغل یا ۲۳.۴ درصد از کل اشتغال و ۵۰.۳ درصد از اشتغال در صنایع صادراتی را به خود اختصاص داده‌اند.
علاوه بر موارد ذکر شده، انتظار می‌رود خوشه‌سازی صنعتی کوچک و متوسط‌ها منجر به افزایش بهره‌وری کل اقتصاد شود. بر اساس آمار منتشر شده توسط کمیسیون اروپا، بهره‌وری خوشه‌های صنعتی در اتحادیه اروپا معادل ۲۵ درصد بالاتر از میانگین بهره‌وری کل اقتصاد بوده که رقم قابل‌توجهی است. ضمن اینکه با افزایش قدرت خوشه، بهره‌وری نیز افزایش می‌یابد. در خوشه‌های با عملکرد پایه و خوشه‌های با عملکرد متوسط، بهره‌وری ۱۰ تا ۱۵ درصد بالاتر از میانگین است، درحالی‌که بهره‌وری در خوشه‌های با عملکرد بالا بیش از دو برابر میانگین، یعنی ۱۴۰ درصد است.
با توجه به مطالب عنوان شده، می‌توان گفت که توسعه خوشه‌های صنعتی، به‌ویژه با تاکید بر بنگاه‌های کوچک و متوسط، می‌تواند نقش اساسی در تسریع رشد اقتصادی و کاهش نابرابری‌های منطقه‌ای ایفا کند. کوچک و متوسط‌ها به دلیل ساختار ساده‌تر، هزینه‌های راه‌اندازی پایین‌تر و نیاز کمتر به تخصص‌های پیچیده، قادرند در مناطق محروم و کم‌توسعه، فرصت‌های شغلی ایجاد کنند و در نتیجه به بهبود وضعیت اقتصادی این مناطق کمک کنند. این بنگاه‌ها به‌ویژه در نواحی دورافتاده و غیرمتمرکز می‌توانند با تمرکز بر نوآوری و چابکی، فرصت‌های جدیدی برای اشتغال‌زایی و ارتقای اقتصادی فراهم کنند.
علاوه بر این، خوشه‌سازی صنعتی با تقویت همکاری‌های محلی و شبکه‌های اجتماعی، می‌تواند به توزیع متوازن‌تر منابع و بهبود بهره‌وری در سطح کل اقتصاد منجر شود. لذا توسعه خوشه‌های صنعتی با تمرکز بر کوچک و متوسط‌ها نه تنها به رشد اقتصادی پایدار کمک می‌کند، بلکه به‌عنوان ابزاری برای کاهش فقر و نابرابری در مناطق محروم عمل می‌نماید.
* کارشناس اقتصادی
