استقرار صنایع فولادی در کنار آب‌های آزاد، نقش مهمی در کاهش هزینهها و افزایش توان صادراتی دارد
مزیت ساحلی صنعت فولاد
شرکت‌هایی همچون فولاد هرمزگان جنوب طی ماه‌های اخیر بخشی از برنامه تولید خود را بر تولید محصولات خاص و متمایز برای بازارهای صادراتی متمرکز کرده‌اند. در همین راستا، طی ۶ ماه ابتدایی سال ۱۴۰۴، این شرکت توانسته‌است حدود ۲۷۵ هزارتن اسلب را به بازارهای خارجی صادر و بیش از ۷۷۰۰میلیارد تومان درآمد کسب کند، رقمی که نسبت به سال گذشته ۴۴درصد رشد داشته است. این دستاورد نشان‌دهنده نقش کلیدی شرکت در توسعه صادرات فولاد ایران و حضور مستمر در بازارهای بین‌المللی است.
تداوم این مسیر تنها به کیفیت و قیمت رقابتی وابسته نیست؛ چالش‌های ساختاری نظیر ناترازی انرژی، ضعف زیرساخت‌های لجستیک و تامین ناپایدار منابع آب، همچنان به‌عنوان محدودیت‌های ساختاری، ثبات و استمرار صادرات را با چالش مواجه می‌کنند.
فولاد کاربردهای متنوعی در بخش‌های مختلف اعم از ساختمان‌سازی، خودروسازی، صنایع سنگین و زیرساخت‌های عمومی دارد. درحالی‌که تا چند دهه قبل کشورهای مطرحی همچون ایالات متحده آمریکا، روسیه و آلمان به عنوان پیشگامان تولید این فلز پر اهمیت در جهان شناخته می‌شدند اما در ادامه با توجه به فضای حاکم بر صنعت فولاد دنیا، کشورهایی نظیر چین، هند و ژاپن نیز به جمع قدرت‌های برتر تولید فولاد اضافه شدند.
هم‌زمان با اغنای کشورهای پیشرفته از لحاظ توسعه زیرساختی و تکامل ساختاری در اقتصاد و صنعت و همچنین رشد تولید فولاد در مجامع در حال توسعه، نگاه کشورهای در حال توسعه دیگری همچون کره‌جنوبی، ایران و ترکیه نیز به حوزه فولادسازی معطوف شده‌است؛ به گونه‌ای که طی یکی دو دهه اخیر،
نام این کشورها همواره در میان برترین فولادسازان جهان مطرح شده است.
طی جدیدترین آمار اعلام شده توسط انجمن جهانی فولاد، ۱۰ فولادساز برتر جهان در نیمه نخست سال ۲۰۲۵ میلادی موفق به تولید یک‌میلیارد و ۸۶میلیون و ۲۰۰ هزار تن فولاد شده‌اند، که از این میزان، سهم ایران به عنوان دهمین فولادساز برتر دنیا ۱۸میلیون و ۲۰۰ هزار تن بوده است.
ضرورت تولید صادرات‌محور در مناطق ساحلی
صنعت فولاد ایران در حالی به این سطح تولید دست یافته‌است که تولیدکنندگان فولاد کشور طی چند سال اخیر با چالش‌های متعددی از جمله ناترازی‌های انرژی، افزایش چشم‌گیر هزینه‌های تولید و... مواجه بوده‌اند. با این وجود، آنها میزان نیاز بازار داخلی را در سخت‌ترین شرایط اقتصادی نیز تامین کرده‌اند و زمینه‌ساز رشد و توسعه صنایع وابسته و پایین‌دستی خود شده‌اند.
در این بین، آنچه حائز اهمیت تلقی می‌شود، اینکه صنعت فولاد ایران در شرایط فعلی، بیش از پیش‌نیازمند صادرات انواع محصولات ویژه و با ارزش افزوده بالاست که این مهم خود ضرورت تولید محصولات فولادی صادرات‌محور، به ویژه در مناطق ساحلی را نمایان می‌سازد.
همان‌طور که پیش‌تر نیز اشاره شد، در حال حاضر کشورهای مطرح اقتصادی و صنعتی جهان که از لحاظ توسعه زیرساخت‌ها و تکامل ساختاری در اقتصاد و صنعت اشباع شده‌اند، در حال حرکت به سمت تولید و صادرات فولادهای خاص و با ارزش افزوده بالا هستند. این کشورها در حالی چشم به توسعه تولید و صادرات خود دوخته‌اند که احداث کارخانه‌های فولادی در کنار دریا و مناطق ساحلی به یکی از مهم‌ترین مزیت‌ها برای آنها تبدیل شده است. برای مثال و در کشور چین به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده فولاد جهان، از هفت استانی که بیشترین میزان فولاد در آن طی ۸ ماه سال ۲۰۲۳ میلادی تولید شده است، ۶ استان در مجاورت دریای زرد قرار گرفته‌اند که خود نشان از اهمیت احداث واحدهای فولادی در مجاورت دریا و آب‌های آزاد دارد. این هفت استان شامل هه‌‌بی، جیانگ‌‌سو، شان‌دونگ، لیائونینگ، شان‌شی، گوانگشی و آن‌هویی بوده که به ترتیب در آنها ۱۵۳میلیون و ۸۰۰ هزار تن، ۸۴میلیون و ۹۰۰ هزار تن، ۵۱میلیون تن، ۴۹میلیون و ۹۰۰ هزار تن، ۴۵میلیون و ۹۰۰ هزار تن، ۲۷میلیون تن و ۲۶میلیون تن فولاد تولید شده است.
احداث صنایع فولادی در نواحی ساحلی و در کنار آب‌های آزاد، مساله بسیار پراهمیتی است که آن‌طور که باید و شاید در ایران به آن پرداخته نشده است و تا به امروز، شاهد احداث بسیاری از کارخانه‌های فولادی در مناطق مرکزی و کویری کشور بوده‌ایم. این اتفاق در حالی به وقوع پیوسته است که به طور کلی صنعت فولاد به عنوان یک صنعت آب‌بر شناخته می‌شود و صنایع فولادی نیاز به مقادیر زیادی آب برای خنک‌کاری و سایر مصارف خود دارند. از این رو استقرار این صنایع در نوارهای ساحلی کشور، نیاز به آب‌های شهری، سطحی و زیرزمینی را رفع و بستر صرفه‌جویی در مصرف آب، به ویژه در شرایط فعلی خشک‌سالی را فراهم می‌کند. در همین حال کشور ما از نظر تولید فولاد تقریبا اشباع شده و باید بخشی از تولیدات فولادی صادر شوند.
نکته قابل‌توجه دیگر این است که، نزدیکی کارخانه‌های فولادی به آب‌های آزاد، امکان صادرات آسان‌تر محصولات تولیدی و همچنین واردات مواد اولیه را فراهم می‌کند که این امر در نهایت هزینه‌های حمل‌ونقل را کاهش خواهد داد؛ ضمن اینکه انتقال مواد اولیه از طریق دریا و ارسال محصولات نهایی به بازارهای خارجی با استفاده از حمل‌ونقل دریایی، به طور قابل‌توجهی منجر به کاهش هزینه‌های جاری خواهد شد. از طرفی، استقرار صنایع فولادی در نوارهای ساحلی می‌تواند منجر به ایجاد فرصت‌های شغلی جدید و رونق اقتصادی در این مناطق شود. به علاوه، احداث کارخانه‌های فولادی در مناطق ساحلی می‌تواند زمینه رشد و توسعه صنایع مرتبط با آن در همان منطقه مانند ساخت‌وساز دریایی و صنایع مرتبط با نفت، گاز و پتروشیمی را فراهم سازد. در یک نگاه کلی، می‌توان گفت احداث کارخانه‌های فولادی در مناطق ساحلی و در کنار آب‌های آزاد، از مزایای فراوانی برخوردار است که همین امر نیز اهمیت تولید محصولات فولادی صادرات‌محور در این مناطق را دوچندان می‌کند.
«هرمز»؛ قطب صادرات فولاد ایران
طبق آخرین برآوردهای انجام شده، طول نوار ساحلی در ایران به حدود 5هزار و 800 کیلومتر می‌رسد که بخش عمده آن یعنی حدود 4هزار و 900 کیلومتر در منطقه جنوب (سواحل دریای عمان و خلیج‌فارس) و حدود 890 کیلومتر دیگر نیز در منطقه شمال (دریای خزر) واقع شده است. در این بین، منطقه ویژه اقتصادی صنایع معدنی و فلزی خلیج فارس به عنوان بزرگ‌ترین منطقه ویژه اقتصادی کشور که نقش بسزایی در اشتغال‌زایی، رونق اقتصادی و ارزآوری به داخل کشور ایفا می‌کند، شرکت‌های فولادی را در دل خود جای داده است که همواره در تحقق این امر تاثیرگذار بوده‌اند. از جمله مهم‌ترین این شرکت‌ها، می‌توان به شرکت فولاد هرمزگان جنوب به عنوان یکی از بازیگران کلیدی فولاد ایران در تولید و صادرات «اسلب» اشاره کرد.
شرکت فولاد هرمزگان جنوب در چهار ماه ابتدایی سال 1404 در کنار فروش 466 هزار تن اسلب در بازار داخلی، توانسته است 275 هزار تن اسلب را به‌‌رغم رکود و کاهش قیمت محصولات فولادی، در بازارهای جهانی به فروش برساند. درآمد حاصل از فروش صادراتی این شرکت، 7هزار و 744میلیارد تومان بوده و این میزان با افزایش 44 درصدی نسبت به مدت مشابه سال پیش (5هزار و 372میلیارد تومان) مواجه شده است.
این آمار بیانگر تداوم حضور فولاد هرمزگان در بازار صادراتی است، هرچند ارزیابی پایداری این روند به شرایط قیمتی و تقاضا در ماه‌های آینده وابسته خواهد بود.
باید توجه داشت که در حال حاضر، بازار جهانی فولاد به سرعت در حال تغییر بوده و به دست آوردن مشتریان صادراتی در شرایط فعلی، به امری دشوار برای فولادسازان تبدیل شده است. با این وجود، فولاد سازان ایرانی نظیر، شرکت فولاد هرمزگان جنوب با هدف افزایش رقابت‌پذیری و همچنین خروج از بازار تک‌محصولی، برنامه تنوع سبد محصولات صادراتی خود را تدوین کرده‌اند و به دنبال آن هستند که تولید محصولات جدید با کاربردهای خاص، به ویژه در صنایع لوله‌های انتقال سیالات و خودروسازی را آغاز کنند؛ این امر می‌تواند افق‌های جدیدی پیش‌روی این صنعت، چه در بازارهای داخلی و چه صادراتی ایجاد کند.
در مجموع، موقعیت جغرافیایی فولادسازان جنوب کشور به‌خصوص فولاد هرمزگان در مجاورت آب‌های آزاد و دسترسی این شرکت‌ها به زیرساخت‌های صادراتی، امکان تمرکز بیشتر بر تولید محصولات با ارزش افزوده را برای آنها فراهم کرده است. در همین راستا شرکت فولاد هرمزگان اعلام کرده که در ادامه برنامه‌های خود، تولید محصولات تخصصی‌تری را در دستور کار دارد تا بتواند نیازهای متنوع بازارهای خارجی را پوشش دهد.
برای تبدیل مزیت جغرافیایی به برتری تجاری پایدار، فولادسازان کشور باید از صادرات محصولات ساده عبور کنند و به تولید محصولات تخصصی و مشتری‌محور روی آورند؛ محصولاتی مانند مقاطع لوله‌ای فشار بالا برای انتقال سیال، ورق‌های آلیاژی با خواص مهندسی ویژه و قطعات برای زنجیره خودروسازی که ارزش‌افزوده قابل‌توجهی ایجاد می‌کنند. این تحول نیازمند سرمایه‌گذاری در تجهیزات فرآیندی، استانداردسازی کیفیت، توسعه زنجیره تامین پایین‌دستی و تقویت زیرساخت‌های بندری و ریلی برای کاهش هزینه حمل و تسریع دسترسی به بازارهای خارجی است. همچنین موفقیت این مسیر بستگی به ثبات سیاست‌های تجاری و ارزی، دسترسی به ابزارهای تامین مالی صادراتی و تعامل فعال و هماهنگ با نهادهای استانی برای تسهیل مجوزها دارد. ارزیابی نتایج این رویکرد در ماه‌ها و فصل‌های آینده و با توجه به شرایط بازار جهانی فولاد، مشخص خواهد کرد که این سیاست تا چه اندازه در تثبیت سهم صادراتی فولاد هرمزگان موثر خواهد بود.
