چرخه تخریب خاک
پر شدن مخازن سدها با رسوبات، افزایش گرد و غبار و آلودگی هوا، کاهش بهره‌وری زمین‌های کشاورزی و تخریب مراتع تنها بخشی از آثار این پدیده هستند که ناشی از ترکیب عوامل طبیعی و انسانی است. منابع خاک کشور تحت‌تاثیر شرایط جغرافیایی و آب و هوایی، فعالیت‌های کشاورزی و دامداری سنتی، بهره‌برداری نامناسب از مراتع، فعالیت‌های عمرانی غیر اصولی از نظر حفاظت خاک از جمله راه‌سازی و معدن‌کاوی به شدت تحت‌تاثیر انواع فرسایش، دچار تخریب و کاهش توان تولیدی شده‌اند.
در بخش کشاورزی، مشکلات اساسی ناشی از شیوه‌های سنتی مدیریت زمین است که همچنان با شخم و شیار در جهت شیب، استفاده از ابزارهای سنتی از جمله گاو‌آهن برگردان و عدم رعایت تناوب زراعی انجام می‌شود. این شیوه‌ها به ویژه در اراضی دیم و دامنه‌های شیبدار، باعث فرسایش شدید و کاهش پوشش سطح خاک می‌شوند و علاوه بر کاهش بهره‌وری خاک، موجب اتلاف منابع آب و کاهش توان تولیدی اراضی می‌شوند. کشاورزی حفاظتی، که در سطح جهانی به عنوان راهکاری موثر در کاهش فرسایش و افزایش بهره‌وری شناخته شده، در کشور ما به‌رغم پیش‌بینی‌های برنامه‌های توسعه، به دلیل فقدان برنامه اجرایی در وزارت جهاد کشاورزی و برنامه‌ریزی کلان غیرمشارکتی، در عمل توسعه‌نیافته است. درحالی‌که برنامه توسعه ششم پیش‌بینی کرده بود که سالانه ۵۰۰ هزار هکتار از اراضی تحت کشاورزی حفاظتی قرار گیرد، در عمل سطح اراضی تحت این شیوه بسیار کمتر بوده و نتایج ملموسی حاصل نشده است.
همچنین در حوزه منابع طبیعی، فشار بیش از حد دام بر مراتع فقیر و بهره‌برداری بیش از ظرفیت، مهم‌ترین عامل تخریب پوشش گیاهی و کاهش توان بازسازی اکولوژیک این مناطق است. بسیاری از مراتع کشور ظرفیت محدودی دارند و چرای بی‌رویه دام باعث کاهش پوشش گیاهی، تشدید فرسایش و کاهش تولید علوفه می‌شود. برنامه‌های اجرایی برای کاهش فشار دام و مدیریت ظرفیت مراتع یا وجود ندارند یا به دلیل فقدان ابزارهای نظارتی و انگیزشی قابل اجرا نیستند، و این شرایط موجب شده که منابع طبیعی همچنان تحت فشار بمانند و تاوان ناکارآمدی بخش‌های اقتصادی و تولیدی را بدهند.
فشار بر خاک، پوشش گیاهی و منابع آب نتیجه مستقیم ناکارآمدی مدیریت در بخش‌های تولید و اشتغال است و بدون حل مشکلات اقتصادی و معیشتی دامداران و کشاورزان، کاهش فشار بر منابع طبیعی دشوار خواهد بود. فعالیت‌های عمرانی نیز سهم قابل‌توجهی در تشدید فرسایش خاک دارند. ساخت جاده‌ها، توسعه شهرها و معدن‌کاوی به ویژه در حاشیه رودخانه‌ها و زمین‌های شیبدار باعث کاهش پوشش گیاهی، افزایش رواناب و فرسایش سطحی می‌شوند. فقدان برنامه‌های اجرایی دقیق و نظارت مستمر در این حوزه، وضعیت خاک کشور را وخیم‌تر کرده و نیاز به یک رویکرد جامع و هماهنگ را بیش از پیش آشکار می‌سازد. بنابراین می‌توان گفت که عامل اصلی فرسایش و تخریب خاک، نه تنها سیاست‌های نادرست منفرد، بلکه فقدان اقدام عملی و برنامه‌ریزی مستمر است که زمینه را برای تخریب گسترده فراهم کرده است. راهکار مقابله با فرسایش در بخش کشاورزی، توسعه گسترده کشاورزی حفاظتی است.
این شیوه با حفظ پوشش گیاهی خاک، کاهش شخم و شیار در جهت شیب، رعایت تناوب زراعی و استفاده از روش‌های مکانیزه، می‌تواند به طور موثر فرسایش خاک را کاهش دهد و همزمان بهره‌وری منابع آب را افزایش دهد. اجرای این برنامه نیازمند همکاری دولت و کشاورزان، فراهم کردن سازوکارهای حمایتی، آموزش‌های فنی و ارائه تسهیلات اقتصادی است تا توسعه کشاورزی حفاظتی به سرعت در سطح اراضی کشور گسترش یابد. تجربه جهانی نشان داده است که این روش در اراضی دیم و آبی توانسته است کاهش فرسایش، افزایش تولید و بهره‌وری منابع آب را به همراه داشته باشد و نمونه‌های موفق آن در کشورهای با شرایط مختلف قابل مشاهده است.
در مدیریت مراتع، کاهش فشار دام، تعیین ظرفیت واقعی مراتع و ایجاد سازوکارهای جایگزین برای تامین علوفه در دوره‌های خشکسالی اهمیت ویژه‌ای دارد. اجرای برنامه‌های عملیاتی و مشارکتی در این حوزه می‌تواند موجب حفظ پوشش گیاهی، کاهش فرسایش و افزایش توان بازسازی مراتع شود. همراهی دامداران با ارائه حمایت اقتصادی و فنی و ایجاد انگیزه برای رعایت ظرفیت مراتع، نقش کلیدی در موفقیت این برنامه‌ها دارد. تجربه نشان داده است که بدون توجه به شرایط اقتصادی و معیشتی بهره‌برداران، اقدامات مدیریتی به نتیجه عملی نمی‌رسد و فشار بر منابع طبیعی همچنان ادامه خواهد داشت.
فرسایش و تخریب خاک پیامدهای گسترده‌ای بر امنیت غذایی و محیط زیست دارد و کاهش توان تولیدی خاک موجب کاهش عملکرد محصولات کشاورزی، کاهش کیفیت علوفه و فشار بیشتر بر منابع طبیعی می‌شود. افزایش رواناب و رسوب در مسیر رودخانه‌ها، کاهش ظرفیت ذخیره‌سازی سدها و آلودگی منابع آب، مشکلات اقتصادی و محیط‌زیستی فراوانی ایجاد می‌کند. علاوه بر این، افزایش گرد و غبار و آلودگی هوا اثر مستقیم بر سلامت جامعه دارد و هزینه‌های اجتماعی و اقتصادی قابل‌توجهی به دنبال خواهد داشت.
آگاهی عمومی و تقویت فرهنگ حفاظت از منابع طبیعی نیز نقش مهمی در کاهش تخریب خاک دارد. کشاورزان، دامداران و فعالان حوزه عمرانی باید اهمیت حفاظت از خاک و منابع طبیعی را درک کنند و به شیوه‌های پایدار مدیریت زمین و مراتع روی بیاورند. شبکه‌های آموزشی، ارائه تسهیلات و حمایت‌های اقتصادی و اجتماعی، و ارتقای نقش نهادهای محلی در اجرای برنامه‌ها می‌تواند اثرات مثبتی در کاهش فرسایش و افزایش بهره‌وری خاک و منابع آب داشته باشد.
توقف چرخه تخریب خاک نیازمند یک رویکرد جامع و هماهنگ است که شامل توسعه کشاورزی حفاظتی، مدیریت اصولی مراتع، نظارت بر فعالیت‌های عمرانی و مشارکت فعال جامعه کشاورزی و بهره‌برداران باشد. بدون اجرای اقدامات جامع و عملی، فرسایش و تخریب خاک همچنان تهدیدی جدی برای امنیت غذایی، توسعه پایدار و سلامت محیط زیست کشور خواهد بود. اجرای این رویکرد نیازمند برنامه‌های عملیاتی مشخص، نظارت مستمر، مشارکت فعال کشاورزان و دامداران و ایجاد سازوکارهای حمایتی و انگیزشی است تا اثرات تخریب خاک به حداقل برسد و ظرفیت تولید اراضی و مراتع بازسازی شود.
* عضو هیات علمی دانشگاه تهران
