جهش فروش در صنعت تولوئن
آبانماه ۱۴۰۴ نقطه عطفی برای این صنعت بود؛ جایی که پس از افت شدید تولید در مهر، بازگشت یک مجتمع از اورهال باعث شد نهتنها شکاف عرضه و نیاز داخلی ترمیم شود، بلکه فروش داخلی به رکوردی کمسابقه برسد. همچنین با وجود کاهش نسبی صادرات، صنعت توانست از مسیر افزایش فروش داخلی و بهبود نرخهای معاملاتی، جهش قابلتوجهی در درآمد ماهانه ثبت کند. ترکیب این عوامل نشان میدهد بازار داخلی تولوئن به دلیل وابستگی بالای صنایع رنگ، رزین، چسب و سوخت به این محصول، در برابر کاهش عرضه بسیار حساس است و هر اختلال عملیاتی میتواند به سرعت بازار را دچار نوسان کند.
تولوئن، یک ترکیب آروماتیک شناخته شده متیل بنزن، از محصولات مهم زنجیره پتروشیمی و پالایش محسوب میشود. این ماده عمدتا همراه با جریانهای پالایشگاهی و در فرآیندهای کرکرینگ تولید میشود و به عنوان حلال صنعتی، افزایشدهنده اکتان بنزین و خوراک برای تولید مشتقات مهم شیمیایی نقشآفرینی میکند.
مهمترین روشهای تولید آن بازیابی از جریانهای پیرولیز گاز، واحدهای ریفورمینگ کاتالیتیکی و فرآیندهای هیدرودیآلکیلسازی و ترانسآلیلسازی است. مجتمعهای بزرگ پالایشی و پتروشیمی که واحدهای بازیافت و تصفیه آروماتیک دارند، ظرفیت تولید عملیاتی تولوئن را به صورت جانبی فراهم میکنند. به همین دلیل شرکتها معمولا ظرفیت کلی BTX یعنی بنزن، تولوئن و زایلن را گزارش میدهند و آمار مجزا برای تولوئن کمتر منتشر میشود.
در زنجیره ارزش، تولوئن به دو صورت محصول نهایی و خوراک میانی اهمیت دارد. بخش قابلتوجهی از تولوئن به عنوان حلال در صنایع رنگ و پوشش، جوهرهای چاپ و چسبها به کار میرود و هنوز هم مصرف بالایی در نقش حلال صنعتی دارد. همچنین از تولوئن به عنوان یک مکمل اکتانساز در سوخت بنزین استفاده میشود؛ خواص آروماتیکی آن میتواند عدد اکتان را افزایش دهد و برای بهبود کیفیت سوخت کاربرد داشته باشد.
اما نقش استراتژیک تولوئن در زنجیره پتروشیمی به خوراک سنتز دیگر مواد برمیگردد. یکی از آنها تبدیل تولوئن به تولوئن دیایزو سیانات (TDI) برای تولید فومهای پلییورتان است که در مبلمان و صندلیهای خودرو کاربرد گسترده دارند.
همچنین تبدیل تولوئن به بنزن از طریق هیدرودیآلکیلسازی یا ترانسآلیلسازی بنزن را برای تولید استایرن، فنول و نایلون در دسترس قرار میدهد. علاوه بر این تولوئن پیشماده تولید اسید بنزوئیک، بنزیل کلرید و نیتروتولوئنها است که در داروسازی، آفتکش و رنگسازی استفاده میشود.
از منظر تجاری و فرآیند صنعتی، بازیابی و پالایش تولوئن نیازمند واحدهای جداسازی با کارآیی بالا است تا ناخالصیها حذف شوند و استانداردهای خوراک پتروشیمی یا حلال صنعتی تامین شود. همچنین نگرانیهای زیستمحیطی و بهداشتی موجب شده است که صنایع به سمت کاهش انتشار ترکیبات آلی فرار و بازیابی حلالها حرکت کنند.
بنابراین سیستمهای بازیافت، تصفیه و جایگزینی حلال در برخی کاربردها رو به افزایش است. در سطح مصرف نهایی، رشد ساختوساز، خودروسازی و تولید مبلمان در مناطق در حال توسعه تقاضای خوراک پتروشیمی برای تولید TDI و مشتقات آروماتیک را افزایش میدهد، درحالیکه فشارهای مقررات زیستمحیطی و جایگزینی حلالهای کمتبخیر برخی مصارف سنتی حلالی را محدود میکند.
وضعیت بازار تولوئن در ایران
در آبانماه ۱۴۰۴ صنعت تولوئن با جهش کمسابقهای در بخش تولید، فروش و درآمد روبهرو شد؛ جهشی که مستقیما به بازگشت یکی از واحدهای پتروشیمی از دوره اورهال، مرتبط است و پس از یک ماه افت تولید، بار دیگر ظرفیت عملیاتی صنعت را به مسیر صعودی بازگرداند.
آمارهای منتشرشده از سوی دو پتروشیمی بورسی فعال در این حوزه نشان میدهد که آبان، ماه ترمیم عرضه، افزایش فروش داخلی و رشد قدرتمند درآمد بوده است. روندی که برخلاف مهرماه، صنعت را دوباره در جایگاه یک بازیگر فعال و اثرگذار در بازار داخلی قرار میدهد.
حجم تولید صنعت تولوئن در آبانماه به ۸ هزار و ۲۲۳ تن رسید. رقمی که نسبت به مهر رشد ۴۹ درصدی دارد و در مقایسه با آبان سال گذشته نیز افزایش ۵۰درصدی را نشان میدهد. این رشد ناگهانی، در شرایطی اتفاق افتاده که مهرماه به دلیل اورهال یکی از مجتمعها با افت عرضه و عقبماندگی تولید روبهرو بود. آبان اما با بازگشت واحد تعمیراتی، تبدیل به ماه احیا شد و فاصله تولید از نیاز بازار تا حد زیادی کاهش یافت. این افزایش عرضه نهتنها بازار داخلی را تغذیه کرد بلکه مسیر صادرات را نیز از فشار کمبود خوراک آزاد کرد.
افزایش بیش از ۲هزار و ۶۰۰تنی تولید نسبت به مهر، محرک اصلی سایر متغیرهای عملیاتی در آبان است و تقریبا تمام جهشهای فروش و درآمدی را باید از این نقطه آغازین خواند.
در بخش فروش، آبانماه ۱۴۰۴ رکورد جدیدی برای صنعت ثبت کرد. حجم فروش کل به ۱۰هزار و ۵۴۴تن رسید؛ عددی که رشد ۶۸درصدی نسبت به مهر و افزایش ۱۲۰درصدی نسبت به آبان سال قبل را نشان میدهد. این جهش بزرگ، تصویر روشنی از وابستگی مستقیم بخش فروش به سطح تولید ارائه میدهد.
فروش داخلی با جهش ۸۶درصدی نسبت به مهرماه به ۹هزار و ۴۷۳ تن رسید. رقمی که نسبت به آبان سال گذشته نیز رشد ۱۰۲درصدی را ثبت کرده است. همچنین صادرات تولوئن در آبان به هزار و ۷۱ تن رسید که نسبت به مهر افت ۹درصدی دارد، اما همچنان نسبت به مدت مشابه سال قبل رشد چشمگیری را ثبت کرده است. درآمد صنعت تولوئن در آبانماه نیز تحتتاثیر دو عامل اصلی یعنی رشد فروش داخلی و بازگشت نسبی صادرات، عملکرد قدرتمندی نسبت به مهر برجای گذاشت.
ارزش کل فروش صنعت در آبان به ۵۷۷میلیارد تومان رسید. رقمی که نسبت به مهر رشد ۴۳درصدی و در مقایسه با آبان سال گذشته جهش ۱۹۹درصدی را نشان میدهد. ارزش فروش داخلی به ۵۱۸میلیارد تومان رسید که رشد ۵۳درصدی نسبت به مهر و جهش ۱۷۴درصدی نسبت به آبان سال قبل داشته است. درآمد صادراتی نیز با ثبت ۵۹میلیارد تومان، نسبت به ماه قبل کاهش ۸درصدی را نشان میدهد.
جهش تولید پس از پایان اورهال، بهوضوح موتور محرک افزایش فروش داخلی و تقویت درآمد بوده است. بازار داخلی پس از یک ماه کمبود، با رشد تقاضا وارد میدان شد و رکوردی تازه را در فروش ثبت کرد. درآمد صنعت نیز به لطف رشد حجم فروش و افزایش نرخها، توانست اثر افت صادرات را جبران کرده و در مجموع بهترین عملکرد چندماهه اخیر را رقم بزند.
بازار جهانی تولوئن
تجارت جهانی تولوئن به ساختار تولید پالایشی و کرکرینگ منطقهای وابسته است. کشورهایی که ظرفیت بالای تولید بنزین، واحدهای ریفورمینگ یا مجتمعهای نفتا کرکرینگ دارند، معمولا مازاد عرضه تولوئن را برای صادرات فراهم میکنند. در سالهای اخیر جریان تجارت نشان داده که صادرکنندگان عمده در آسیا و برخی هابهای اروپایی نقش کلیدی دارند، درحالیکه بازارهای بزرگ مصرفکننده در آسیای جنوب و جنوب شرق، آمریکای شمالی و اروپا میزان واردات قابلتوجهی ثبت میکنند.
قیمتها و جریانهای تجاری تولوئن تحتتاثیر چند عامل بنیادی است. نخست وضعیت خوراک و نرخ بهرهبرداری پالایشگاهها و واحدهای کرکرینگ است که عرضه را تعیین میکند. دوم تقاضای پاییندستی شامل صنعت پوششها، تولید فومهای پلییورتان و صنایع دارویی است که تغییرات اقتصادی در صنایع مزبور را به سرعت در مصرف تولوئن منعکس میکند.
سوم اختلاف قیمت منطقهای و هزینههای حملونقل است؛ گسترش خطوط کشتیرانی و هابهای تجاری باعث میشود که تفاوت قیمت بین مرزها انگیزه تجارت را شکل دهد، به ویژه زمانی که یک منطقه مازاد عرضه و منطقهای دیگر کمبود داشته باشد.
بررسی آمارهای رسمی تجارت بینالملل نشان میدهد هند در سال ۲۰۲۳ با واردات حدود ۵۹۳میلیون دلار تولوئن، رتبه نخست واردکنندگان این محصول را به نام خود ثبت کرده است.
پس از هند، ایالات متحده با حدود ۵۳۵میلیون دلار واردات جایگاه دوم را دارد و همچنان یکی از مصرفکنندگان استراتژیک این هیدروکربن آروماتیک محسوب میشود. در کنار این دو کشور، سنگاپور و اندونزی نیز بهعنوان مقاصد اصلی محمولههای تولوئن شناخته میشوند و هریک واردات چند صدمیلیون دلاری ثبت کردهاند. رشد صنایع پاییندستی مانند رنگ و پوشش، چسب، تولید TDI برای فوم پلییورتان و نیز نقش تولوئن در افزایش اکتان بنزین موجب شده نیاز بازارهای مصرف به شکل پایدار بالا بماند و وابستگی به واردات تقویت شود.
در سمت عرضه، کرهجنوبی با صادرات بیش از ۵۳۱میلیون دلار در سال ۲۰۲۴بزرگترین صادرکننده تولوئن جهان معرفی شده است. پس از این کشور، چین و ژاپن دیگر تامینکنندگان اصلی هستند و به دلیل ظرفیت بالای ریفورمینگ و کراکر نفتا، سهم قابلتوجهی از بازار جهانی را در اختیار دارند. دادهها نشان میدهد مجموع صادرات جهانی تولوئن در سال ۲۰۲۴ حدود ۲میلیون و ۶۰۰هزار تن بوده است؛ رقمی که نسبت به برخی سالهای گذشته کاهش دارد اما همچنان از تمرکز عرضه در چند کشور آسیایی حکایت میکند.
