شیرین کردن آب؛ راه‌حل مراکش برای خشکسالی
به گزارش گروه آنلاین روزنامه دنیای اقتصاد؛ نیلوفر ادیب‌نیا: خشکسالی، کم‌آبی و خالی شدن ذخایر آبی، این روزها بیش از هر زمان دیگری زندگی ما را تهدید می‌کند. در این شرایط، به نظر می‌رسد بهترین کار این است که از تجربیات کشورهایی که با خشکسالی دست و پنجه نرم می‌کنند، درس بگیریم. مراکش یکی از این کشورهاست.
براساس گزارشی از واشنگتن‌پست، در پهنه‌ی خشک مراکش، مزارع وسیع گوجه‌فرنگی و مرکبات دیگر به برکت باران رشد نمی‌کنند؛ بلکه با آبی که از دریا شیرین شده، سیراب می‌شوند. فرآیند شیرین‌سازی آب، یعنی گرفتن نمک از آب دریا و فرستادن آن به دل خشکی، تا پیش از این، کاری بود که تنها کشورهای ثروتمند نفتی حاشیه خلیج فارس از پس آن برمی‌آمدند. اما حالا، با شدت گرفتن خشکسالی به دلیل تغییرات اقلیمی، مراکش برای تامین آب شرب، نجات کشاورزی و حفظ سبک زندگی خود، قمار بزرگی بر سر شیرین‌سازی آب کرده است.
جذابیت این روش در این است که می‌تواند از بزرگ‌ترین منبع آب کره زمین، یعنی اقیانوس‌ها، استفاده کند. با کاهش هزینه‌ها در سال‌های اخیر، این فناوری مقرون‌به‌صرفه‌تر شده است و امید به حل مشکل کم‌آبی در جهان را زنده کرده است. حتی ایلان ماسک هم با هیجان گفته بود که این روش می‌تواند «هر نقطه‌ای از جهان را سبز کند.» اما منتقدان می‌گویند شیرین‌سازی آب راه حلی جادویی نیست. این فرآیند، محصول جانبی شور و غلیظی به نام «آب نمک» تولید می‌کند که به اکوسیستم‌های دریایی آسیب می‌رساند، انرژی بسیار زیادی مصرف می‌کند و اغلب به سوخت‌های فسیلی وابسته است. آژانس بین‌المللی انرژی هم هشدار می‌دهد که مصرف انرژی جهانی برای شیرین‌سازی آب از سال ۲۰۱۰ تقریبا دو برابر شده و ممکن است تا سال ۲۰۳۰ دوباره دو برابر شود. اما به نظر می‌رسد با وجود تمام این معایب، فناوری شیرین‌سازی آب در حال گسترش است. در حالی که بیشتر کارخانه‌های بزرگ کنونی در عربستان سعودی و امارات متحده عربی قرار دارند، پروژه‌های عظیم جدیدی در کشورهای دورتر از خلیج فارس در حال توسعه است. الجزایر، مصر، عراق، اردن و مراکش همگی در تلاشند تا با احداث این تآسیسات، کاهش رودخانه‌ها، بارندگی‌ها و ذخایر آب زیرزمینی خود را جبران کنند.
براساس این گزارش، در مراکش، جایی که بارندگی و ذوب برف کم شده است و سدها به وضعیت بحرانی رسیده‌اند، شیرین‌سازی آب به یک اولویت ملی تبدیل شده است. ملک محمد ششم از متخصصان این کشور خواسته تا ساخت و ساز را «تسریع کنند» و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۱، مراکش میزبان چهار مورد از ده مورد بزرگ‌ترین تأسیسات شیرین‌سازی آب جهان باشد.
در حال حاضر، مراکش یک کارخانه بزرگ در نزدیکی آگادیر دارد. این کارخانه آب آشامیدنی مورد نیاز ۱.۶ میلیون نفر را تأمین کرده و مزارعی که بخش عمده صادرات سبزیجات مراکش را تشکیل می‌دهند، آبیاری می‌کند. از طریق شبکه‌ای از لوله‌ها، آب شیرین‌شده به گلخانه‌های بزرگی می‌رسد که گوجه‌فرنگی‌ها در آن‌ها با وجود بیابان خارج، به خوبی رشد می‌کنند. شرکت‌هایی مانند « کرم گرین اگری» به لطف این منبع آبی، صادرات بی‌سابقه‌ای داشته‌اند.
اما این فقط یک روی سکه است: دسترسی به آب شیرین‌شده نابرابر است. در حالی که شرکت‌های بزرگ کشاورزی نزدیک به این تاسیسات رونق می‌یابند، کشاورزان کوچک‌تر در مناطق دورتر با مشکل روبرو هستند. باغ‌های مرکباتی که از دسترسی محروم هستند، در حال متروک شدن‌اند. در برخی موارد، کشاورزان ناامید، به کاشت کاکتوس روی آورده‌اند که آخرین راه حل است. کارشناسان هشدار می‌دهند که کشاورزی در نهایت ممکن است مجبور به کوچک‌تر شدن شود، زیرا شیرین‌سازی آب نمی‌تواند تقاضای عظیم سالانه این بخش به میزان ۱۲ میلیارد متر مکعب را پوشش دهد. تأمین این نیاز مستلزم ۳۵ کارخانه از بزرگ‌ترین کارخانه‌های شیرین‌سازی آب جهان است که یک سناریوی غیرممکن به نظر می‌رسد.
واشنگتن‌پست معتقد است که بحران آب مراکش تنها نتیجه تغییرات اقلیمی نیست؛ تصمیمات انسانی این کمبود را تشدید کرده است. در گذشته، مزارع مراکش غلات و علوفه دیم کشت می‌کردند، اما در اواسط قرن بیستم، دولت با سرمایه‌گذاری سنگین در سدسازی، کشاورزی در مقیاس بزرگ را ترویج کرد. با این حال، در دهه ۱۹۹۰ کارشناسان هشدار دادند که تقاضا از عرضه پیشی گرفته است. به جای عقب‌نشینی، مراکش در سال ۲۰۰۸ «طرح سبز» را راه‌اندازی کرد که صادرات محصولات آب بر مانند مرکبات، گوجه‌فرنگی و هندوانه را تشویق می‌کرد. این طرح از نظر اقتصادی موفق بود و شغل و ثروت ایجاد کرد، اما به سرعت تهی شدن سفره‌های آب زیرزمینی را در پی داشت.
امروز، کشاورزی حدود ۸۵ درصد از آب مراکش را مصرف می‌کند. منتقدان معتقدند که یارانه‌دهی به محصولات پرآب در اقلیمی خشک، کوته‌بینانه بود. نتیجه این امر، به گفته یک کارشناس، «کسری بودجه آب» است شکافی ساختاری میان عرضه و تقاضا که هیچ میزان شیرین‌سازی آبی نمی‌تواند آن را به طور کامل پر کند.
فناوری، گسترش و پایداری
شیرین‌سازی آب در مراکش به روش اسمز معکوس انجام می‌شود؛ فرآیندی که در آن پمپ‌های پرفشار، آب دریا را از غشاهایی عبور می‌دهند که نمک را جدا می‌کنند. پیشرفت در دوام و کارایی این غشاها به شدت هزینه‌ها را کاهش داده است؛ از چندین دلار به تنها ۵۰ سنت در هر متر مکعب. این تغییر، شیرین‌سازی آب را برای کشورهایی مانند مراکش که ثروت کشورهای حاشیه خلیج فارس را ندارند، ممکن ساخته است.
با این حال، آب شیرین‌شده همچنان گران است تقریبا دو برابر قیمت آب زیرزمینی. این بدان معناست که تنها بزرگ‌ترین و سودآورترین مزارع می‌توانند از پس هزینه آن برآیند. کشاورزان کوچک‌تر عقب می‌مانند و این امر به نابرابری‌های فزاینده در مناطق روستایی منجر می‌شود. دولت مراکش امیدوار است با راه‌اندازی کارخانه‌های آینده با انرژی‌های تجدیدپذیر، شیرین‌سازی آب را پایدارتر کند. در حال حاضر، بزرگ‌ترین کارخانه این کشور از شبکه‌ای وابسته به زغال‌سنگ برق می‌گیرد، اما برنامه‌های توسعه شامل پروژه‌های بادی نیز می‌شود. انتظار می‌رود تا پنج سال آینده، ۶۰ درصد از مردم مراکش آب شیرین‌شده بنوشند، در حالی که این رقم امروز تنها ۹ درصد است. حدود ۳۰ درصد از تامین آب جدید به کشاورزی اختصاص خواهد یافت.
از منظر واشنگتن‌پست، در حال حاضر، شیرین‌سازی آب برای مراکش یک راه نجات است. کارگران کارخانه آگادیر ماموریت خود را «نجات شرایط» برای زنده نگه داشتن مزارع و تامین آب جوامع می‌دانند. برنامه‌های توسعه با سرمایه‌گذاری شرکت‌های بین‌المللی مانند Veolia و Cox در تأسیسات ساحلی بزرگ، ادامه دارد. با این حال، کارشناسان هشدار می‌دهند که شیرین‌سازی آب نمی‌تواند جایگزین مدیریت بهتر آب شود. بدون اصلاح در انتخاب محصولات، کارآیی آبیاری و کاهش کلی تقاضا، مراکش در معرض خطر وابستگی به یک راه‌حل موقت و گران‌قیمت قرار دارد.
در اصل، مراکش خود را به عنوان پیشگام شیرین‌سازی آب مطرح می‌کند، اما درس بزرگ‌تر روشن است؛ فناوری می‌تواند کمک کند، اما نمی‌تواند به تنهایی بر چالش‌های کم‌آبی که هم ناشی از اقلیم و هم سیاست‌گذاری‌ها هستند، غلبه کند. تجربه این کشور بر فوریت ایجاد تعادل میان نوآوری و خویشتن‌داری تأکید می‌کند تا اطمینان حاصل شود که بقای امروز، پایداری فردا را به خطر نمی‌اندازد.//
