یادداشت افشین کلاهی؛ رئیس هیات مدیره مجمع تشکلهای دانشبنیان ایران؛
صادرات اقتصاد دیجیتال در محاق
به گزارش گروه آنلاین روزنامه دنیای اقتصاد؛ کشورهایی مانند هند، ویتنام و فیلیپین با تمرکز بر صادرات خدمات دیجیتال، در زنجیره ارزش جهانی جای گرفته و میلیاردها دلار ارزآوری پایدار ایجاد کرده‌اند.
در این میان، ایران با نیروی انسانی جوان و تحصیل‌کرده می‌توانست به بازیگری مهم بدل شود؛ اما سیاست‌های پرنوسان، تحریم‌های بین‌المللی، انزوای جهانی، فیلترینگ، اینترنت ناپایدار و مهاجرت نخبگان این فرصت را از ما گرفته است.
تحریم‌ها و انزوای جهانی
تحریم‌ها نه تنها مانع دسترسی ایران به بازارهای کلیدی مانند اروپا و آمریکای شمالی شده‌اند، بلکه مسیرهای رایج صادراتی را نیز مسدود کرده‌اند. نبود امکان دسترسی به سوئیفت و درگاه‌های پرداخت بین‌المللی، عدم امکان انتشار رسمی اپلیکیشن ها در پلت فرم های اصلی مثل Google Play و App Store، و محدودیت در استفاده از خدمات ابری، شرکت‌های ایرانی را به حضور در بازار داخلی محدود کرده است.
تحریم ها نه تنها هزینه مبادلات را بالا برده اند، بلکه موجب بی‌اعتمادی مشتریان خارجی نیز هستند. مشکلات دیگری نیز وجود دارند، از قطع دسترسی به دامنه های مورد استفاده ایرانیان، تا حتی مراجعه ساده به سایت های خارجی و بین المللی. در چنین شرایطی، حتی شرکت‌هایی که محصول باکیفیت و قابل رقابتی دارند، برای عقد قرارداد های طولانی مدت با مشکل روبه‌رو می‌شوند.
حکمرانی و بحران اینترنت
یکی دیگر از موانع صادرات خدمات دیجیتال در ایران، حکمرانی پرنوسان بر اینترنت است. قطع و اختلال‌های مکرر، فیلترینگ گسترده و کیفیت پایین اینترنت، اعتماد مشتریان خارجی را از بین برده است.
در تجارت دیجیتال، پایداری و سرعت اینترنت حکم «ستون فقرات» را دارد. هر بار اختلال، به معنای از دست رفتن یک قرارداد یا کاهش اعتماد طرف خارجی است. برآوردها نشان داد که تنها در سال ۱۴۰۱، زیان مستقیم ناشی از فیلترینگ و اختلال اینترنت حدود یک میلیارد دلار بوده است؛ رقمی معادل صادرات سالانه برخی صنایع ایران.
مهاجرت نخبگان و خروج سرمایه انسانی
سرمایه انسانی موتور محرک اقتصاد دیجیتال است. ایران با یکی از بالاترین نرخ‌های مهاجرت متخصصان فناوری روبه‌رو است. بر اساس گزارش‌های بین‌المللی، سالانه ده‌ها هزار نیروی متخصص IT کشور را ترک می‌کنند. این مهاجرت فقط خروج فرد نیست؛ بلکه از دست رفتن «سرمایه دانشی، ارتباطی و مدیریتی» است. بسیاری از استارت آپ‌ها و شرکت‌های ایرانی پس از مهاجرت مدیران و متخصصان کلیدی، توان صادراتی خود را از دست داده‌اند. در سال های اخیر فقط متخصصان مهاجرت نکرده اند، بلکه صاحبان کسب و کار و تیم های استارت آپی هم به این موج پیوسته اند. افول طبقه متوسط در ایران بحران بزرگی است که در حوزه اقتصاد، بیش از همه شرکت های فناور زیان های آن را تجربه می کنند.
فرصت‌های از دست‌رفته صادراتی
بازار جهانی فاوا پر از فرصت‌هایی است که ایران می‌توانست در آنها نقش‌آفرین باشد:
• توسعه نرم‌افزار و برون‌سپاری فناوری (ITO/BPO): از تست نرم‌افزار تا تولید محتوا و پشتیبانی مشتری.
• SaaS و پلتفرم‌های ابری: راهکارهای آموزشی، سلامت دیجیتال، ERP و لجستیک.
• امنیت سایبری: حوزه‌ای که ایران تجربه و توانایی بالایی در آن دارد.
• بازی و محتوای دیجیتال: با توجه به جوان بودن جمعیت منطقه و نیروی انسانی در دسترس.
• هوش مصنوعی و داده‌های کاربردی: از کشاورزی هوشمند تا حمل‌ونقل.
تجربه کشورها: ترکیه و کره‌جنوبی
در حالی که نبود زیرساخت حقوقی و بانکی مناسب، این بازارها را از دسترس ایران خارج کرده است، کشورهای دیگر در سایه برنامه ریزی مناسب و حمایت های هدفمند، گام های موثری در این زمینه ها برداشته اند. مثلا ترکیه با برنامه حمایتی e-Turquality و حمایت از شرکت های منتخب برای برندینگ جهانی، صادرات خود در حوزه فاوا را تا حدود ۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۴ میلادی افزایش داده است.
همین طور کره‌جنوبی جدای از برنامه های حمایتی دولتی بین المللی خود از طریق KOTRA، با سازماندهی شبکه جهانی فعالان اقتصادی OKTA، از ظرفیت تجار کره‌ای مقیم خارج استفاده می‌کند تا شرکت‌های کوچک و متوسط را به بازارهای جهانی وصل کند. رمز موفقیت این کشورها در «ترکیب حمایت دولتی هدفمند» با «شبکه‌سازی بخش خصوصی» است؛ الگویی که برای ایران نیز قابل اقتباس است.
مزیت‌های نسبی ایران و بازارهای هدف
• ایران با وجود محدودیت‌ها، هنوز بازارهایی را در دسترس دارد:
• کشورهای همسایه: عراق، افغانستان، آسیای میانه و قفقاز با نیاز شدید به GovTech، آموزش و سلامت دیجیتال.
• خلیج فارس : خدمات مارکتینگ دیجیتال، تحلیل داده و امنیت سایبری.
• آفریقا: فرصت‌های گسترده برای خدمات کم‌هزینه و بومی‌سازی شده.
• بازار کشورهای فارسی‌زبان: مزیت زبانی و فرهنگی در محتوا و آموزش.
راهکارها
با وجود مشکلات فراوان، افتصاد دیجیتال با سیاستگذاری و برنامه ریزی مناسب هنوز هم می تواند سهم مناسبی در ارز آوری برای کشور بر عهده گیرد. راهکارهای پیشنهادی زیر شاید بتوانند به این موضوع کمک کنند:
1. اصلاح شیوه حکمرانی: حذف سیاست‌های پرنوسان، جایگزینی فیلترینگ فراگیر با تنظیم‌گری هدفمند.
2. ارتقای زیرساخت ارتباطی: توسعه شبکه، اینترنت پرسرعت پایدار.
3. پرداخت و میزبانی برون‌مرزی: ایجاد سازوکار قانونی در کشورهای همسایه.
4. شبکه جهانی ایرانیان فناور : الگوبرداری از OKTA برای شبکه‌سازی ایرانیان مقیم خارج از کشور.
5. برنامه حمایتی هدفمند: انتخاب ۳۰۰ شرکت پیشران و حمایت از صادرات آنها.
6. دیپلماسی فناوری: امضای تفاهم‌نامه‌های منطقه‌ای برای GovTech، سلامت و آموزش.
جمع‌بندی
ایران در شرایطی که چند سال پیش برترین کشور منطقه در حوزه فاوا و توسعه استارت اپ ها بود، این فرصت تاریخی را با خروج امریکا از برجام از یک طرف، و شیوه حکمرانی نامطلوب در این حوزه از طرف دیگر از دست داد. اقتصاد دیجیتال می‌توانست ده‌ها میلیارد دلار ارزش افزوده و صدها هزار شغل ایجاد کند، اما اکنون در محاق گرفتار است. راه برون رفت از این وضعیت شاید این راهکارها باشد: اصلاح شیوه حکمرانی دیجیتال، ایجاد شبکه جهانی ایرانیان فاوا، حمایت هدفمند از شرکت‌ها و تعامل هوشمندانه با جهان. با در پیش گرفتن این مسیر، صادرات اقتصاد دیجیتال ایران شاید بتواند از سایه خارج شود و به جایگاهی برسد که شایسته ظرفیت‌های کشور است.//
