دکتر جعفر خیرخواهان

در بررسی علل ناکامی سیاست‌های اقتصادی اغلب به طراحی نامناسب سیاست‌ها، ضعف اجرا و مقاومت‌های نهادی اشاره می‌شود؛ اما یک لایه عمیق‌تر و کمتر مورد توجه وجود دارد: شکاف میان «تحلیل و کارشناسی اقتصادی» و «منطق سیاسی تصمیم‌گیری». بسیاری از سیاست‌های به اجرا درنیامده یا شکست‌خورده، نه به‌واسطه کمبود دانش اقتصادی، بلکه از ناتوانی در اقناع و سرمایه‌گذاری بر روایت مناسب برای سیاستمدار ناشی می‌شود. اقتصاددان مشاور سیاستمدار آن زمانی موفق می‌شود که هم مدل‌ساز خوبی باشد و هم بازیگر موثری در میدان سیاست، غیبت هرکدام از این مهارت‌ها، شانس تاثیرگذاری توصیه‌های کارشناسی و تحلیل‌های علمی را به‌طرز چشم‌گیری کاهش می‌دهد.

اقتصاد وقتی در «تعلیق» می‌ماند، نه فقط به‌واسطه عدم اجرای سیاست‌های درست، که به‌خاطر داستان‌های بدبینانه‌ای است که درباره فردا تعریف می‌کنیم و دست‌به‌دست می‌شود. پژوهش‌های تازه در حوزه «اقتصاد کلان روایت‌ها» نشان می‌دهد روایت‌ها - باورها و داستان‌هایی که مثل ویروس پخش می‌شوند - می‌توانند بخش معناداری از نوسانات اقتصادی را توضیح دهند. این روایت‌ها چنان قدرتمند هستند که اگر «به‌قدر کافی سرایت» کنند، اقتصاد را برای مدتی بیشتر در حالت خوش‌بینی یا بدبینی نگه می‌دارند. یعنی حتی وقتی شوک واقعی تمام شده است، روایت می‌تواند اثر آن شوک را تداوم دهد. معنای سیاستی این یافته برای امروز ما روشن است: در کنار ابزارهای مرسوم به روایت درست هم نیاز داریم؛ روایتی که واقعیت را پنهان نکند، اما چشم‌انداز را هم بسازد.

«سال‎های رونق نفتی، ولخرجی را فضیلت و عین عدالت جلوه می‌دهد؛ اما در روزگار رکود و افول نفتی، صورت‌حساب تعهدات روی میز می‌آید و زنگ‌ها به‌صدا درمی‌آید.» این خلاصه‌ درد مشترکی‌ است که ماکس کوردن (Max Corden) اقتصاددان دانشگاه ملبورن استرالیا (درگذشته به سال ۲۰۲۳)، پس از دومین شوک نفتی، در مقاله سال۱۹۸۴ خود با عنوان «بخش پررونق و تحلیل اقتصادی بیماری هلندی» هشدارش را داد: بیماری هلندی واقعی فقط صنعت‌زدایی و کشاورزی‌‎زدایی بر اثر اضافه‌ارزش یافتن پول ملی نیست، خطر آنجاست که دولت‌ها در سال‌های وفور، با درآمد بخش رونق‌گرفته یعنی صنعت نفت، «سطحی از خدمات و تعهدات اجتماعی ایجاد می‌کنند که پایدار نیست» و کاهش‌‌ دادن‌ آن در آینده نیز به‌لحاظ سیاسی دشوار و پرهزینه است.

در اقتصاد، آنچه چرخ‌های سرمایه‌گذاری و تولید را می‌چرخاند صرفا پول و ماشین‌آلات نیست، بلکه «هماهنگی» است؛ هماهنگی‌میلیون‌ها تصمیم پراکنده‌ که با اتکا به قواعد نسبتا قابل‌پیش‌بینی شکل می‌گیرند. وقتی این چارچوب قابل پیش‌بینی درهم می‌ریزد، قیمت‌ها از «سیگنال» به «نویز» تبدیل می‌شوند و محاسبه اقتصادی امکان‌ناپذیر می‌شود؛ نکته‌ای که در ادبیات جدید اقتصاد سیاسی با صراحت مطرح شده است: «آشفتگی سیاستی و عدم‌قطعیت فقط تیتر خبری نیست؛ محاسبات اقتصادی را مختل و تولید و رفاه را متوقف می‌کند.»

اگر بهترین و کارآترین قوانین تهیه و تدوین شوند، اما نهاد قانون‌گذار مهر تصویب بر آنها نزند؛ اگر شایسته‌ترین و خلاق‌ترین نیروها آموزش ببینند و تربیت شوند، اما نهاد گزینش آنها را تایید صلاحیت نکند و اگر تیم فوتبالی با بازیکنان سرآمد، به استثنای خط دفاعی ضعیف، گرد هم آورده شوند، در هر یک از این موارد نتیجه و برآیند کلی چه خواهد بود؟ جمله قدیمی «قدرت یک زنجیر به اندازه ضعیف‌ترین حلقه آن است» را همه شنیده‌ایم یعنی قدرت یا عملکرد کلی یک سیستم، گروه یا ساختار را ضعیف‌ترین جزء آن تعیین می‌کند.

وسوسه دخالت و ابراز وجود کردن و ورود به هر حوزه‌‌‌ای و انگار که کاری کرده‌‌‌ایم و بیکار و بی‌‌‌تفاوت نبوده‌‌‌ایم و گزارش دادن به اینکه واقعا کاری کرده‌‌‌ایم و سپس احساس راحتی‌کردن، گویا ذهن هیچ سیاستمداری را آرام نمی‌‌‌گذارد. برای داشتن و حفظ اقتصادی پویا و شکوفا و نوآور باید اصل را بر آزادی اقتصادی و انتخاب‌‌‌های افراد و توجه به عامل انگیزه‌‌‌های مختلف پنهانی گذاشت که محرک تولید و تجارت است و به آن اقتصاد بازار گفته می‌شود.

ما با شنیدن اصطلاح «رانت اقتصادی» معمولا یاد مبدع آن دیوید ریکاردو، اقتصاددان انگلیسی و اقتصاد کشاورزی می‌افتیم که رانت اقتصادی را میزان بازدهی نصیب مالکان زمین‌های حاصلخیزتر یا واقع‌ در موقعیت مکانی بهتر نسبت به سایر زمین‌ها تعریف کرد.

یک اصطلاح مهم اقتصادی «هزینه ازدست‌‌‌رفته» (Sunk Cost) است؛ یعنی هزینه‌‌‌هایی که فرد یا سازمان در زمان گذشته پذیرفته و متحمل شده و عملا از دست‌‌‌رفته است و به‌‌‌هیچ وجه بازگشت‌‌‌پذیر نیست.