تکمیل زنجیره ارزش پتروشیمی: ناجی اقتصاد ایران
مراحل و اقدامات مذکور شامل تمام فرایندهای مربوط به تولید محصولات هستند. از ابتدایی‌ترین مراحل مانند طراحی محصول و تهیه مواد اولیه، تا مرحله آخر که رساندن محصول به دست مشتری و خدمات پس از فروش است. این زنجیره در صنعت پتروشیمی شامل مرحله بالادستی یعنی استخراج مواد خام، میان دستی که شامل تولید فرآورده‌های پایه و پایین‌دستی که شامل تولید محصولات نهایی است. ایران در حال حاضر با ظرفیت تولید حدود ۹۰میلیون تن در سال، حدود ۲ درصد از تولید جهانی پتروشیمی را در اختیار دارد و در منطقه خاورمیانه با ۲۲.۵ درصد از ظرفیت تولید، جایگاهی قوی دارد.
اما در بخش پایین‌دستی، توسعه محدودتر بوده و تنها ۲۶ درصد از محصولات پتروشیمی در بازار داخلی مصرف و ۷۴ درصد صادر می‌شود، که نشان‌دهنده ضعف در صنایع تکمیلی است. از سوی دیگر واردات در این حوزه قریب ۴میلیارد دلار در سال است. تامین خوراک پایدار برای پتروشیمی‌ها مستلزم تولید روزانه حدود ۷۰میلیون مترمکعب گاز است. کشور ما به منابع عظیم هیدروکربوری، شامل حدود ۳۳ تریلیون مترمکعب ذخایر گازی و ۱۵۷میلیارد بشکه نفت‌خام دسترسی دارد. سهم صنعت پتروشیمی در تولید ناخالص داخلی ۱.۵ درصد و حدود ۲۴ درصد از کل صادرات غیرنفتی ایران را داراست.
نقشه راه توسعه زنجیره ارزش
صنعت پتروشیمی با سازوکار مناسب می‌تواند نجات بخش صنعت و اقتصاد کشور باشد. مهم‌ترین موضوعاتی که می‌تواند در توسعه این صنعت مورد توجه قرار گیرد را می‌توان به‌صورت زیر دسته بندی کرد: سرمایه‌گذاری در توسعه فناوری‌های ساخت داخل و تجهیزات مرتبط همراه با نوآوری و فناوری، حمایت‌های دولتی و سیاستگذاری، توسعه بازارهای صادراتی، مدیریت پایدار منابع و محیط زیست و توسعه نیروی انسانی متخصص.
راهکار
۱. افزایش عمق ساخت داخل و توسعه صنایع پایین‌دستی: باید با حمایت از صنایع پایین‌دستی مثل تولید پلاستیک‌ها، الیاف مصنوعی، رنگ‌ها، رزین‌ها و مواد شیمیایی تخصصی، با تأکید بر تولید محصولات با ارزش افزوده بالا، چرخه تولید را تکمیل کنیم. این کار باعث اشتغال‌زایی، افزایش درآمد ارزی و توسعه صنعتی می‌شود. ایجاد پارک‌های صنعتی تخصصی پتروشیمی در نزدیکی مجتمع‌های بزرگ نظیر عسلویه و ماهشهر، اعطای تسهیلات مالی و معافیت‌های مالیاتی به فعالان صنایع پایین‌دستی و تشویق به همکاری و قراردادهای بلندمدت بین پتروشیمی‌ها و صنایع پایین‌دستی.
۲. نوآوری و فناوری: تقویت بخش تحقیق و توسعه و به‌کارگیری فناوری‌های نوین می‌تواند بهره‌وری را افزایش دهد. ایجاد مراکز تحقیقاتی مشترک بین دانشگاه‌ها و صنعت، جذب متخصصان و مهندسان جوان و حمایت از استارت‌آپ‌ها در حوزه فناوری پتروشیمی و استفاده از هوش مصنوعی برای پیش‌بینی خرابی‌ها، بهینه‌سازی فرآیند تولید و کاهش مصرف انرژی، بهبود دسترسی به فناوری‌های پیشرفته از طریق همکاری با شرکت‌های بین‌المللی برای انتقال دانش و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی در تولید کاتالیست‌ها و فرآیندهای بومی نیز مفید است.
۳. حمایت‌های دولتی و سیاستگذاری مناسب: در درجه اول، سرمایه‌گذاری در بخش بالادستی، به‌ویژه در توسعه میادین گازی مانند پارس جنوبی، کاهش موانع اداری و تسریع در صدور مجوزها، ایجاد صندوق‌های مالی مخصوص حمایت از پروژه‌های پتروشیمی با ارزش افزوده بالا و تنظیم تعرفه‌های صادرات و واردات به نفع توسعه زنجیره ارزش خواهد بود. تدوین سیاست‌های قیمت‌گذاری خوراک با ارائه فرمول‌های شفاف نیز حائز اهمیت است.
۴. توسعه بازارهای صادراتی: ایران بیشتر مواد خام یا محصولات پایه را صادر می‌کند اما سهم کمی از بازارهای جهانی در بخش محصولات تکمیلی دارد. توسعه بازارهای هدف با تمرکز بر کیفیت و استانداردهای جهانی، حضور فعال در نمایشگاه‌های بین‌المللی و مذاکره با شرکت‌های خارجی واستفاده از دیپلماسی اقتصادی برای باز کردن بازارهای جدید و توسعه برندهای ایرانی با کیفیت و گواهی‌های استاندارد جهانی، توسعه زیرساخت‌های صادراتی با افزایش ظرفیت اسکله‌های صادراتی و تقویت دیپلماسی اقتصادی با کشورهای آسیایی و آفریقایی باید در دستور کار قرار گیرد.
۵. مدیریت پایدار منابع و محیط زیست ضرورت: توجه به پایداری از طریق سرمایه‌گذاری در فناوری‌های سبز برای کاهش انتشار کربن و توسعه زنجیره‌های بازیافت پلاستیک، اجرای سیستم‌های تصفیه پیشرفته و بازیافت مواد زائد، آموزش پرسنل و مدیریت منابع به صورت بهینه و توسعه پروژه‌های انرژی پاک در کنار صنایع پتروشیمی می‌تواند مفید باشد.
۶. توسعه نیروی انسانی متخصص مساله: همکاری نزدیک با دانشگاه‌ها برای طراحی دوره‌های تخصصی و عملی، ایجاد دوره‌های آموزشی مستمر و کارآموزی در شرکت‌ها و تشویق به پژوهش و نوآوری از طریق بورس‌ها و حمایت مالی است.
بررسی چند نمونه
کره‌جنوبی
کره‌جنوبی توانسته با ایجاد صنایع پایین‌دستی پتروشیمی مثل تولید پلاستیک‌های مهندسی، الیاف مصنوعی، مواد شیمیایی تخصصی، ارزش افزوده بالایی خلق کند. شرکت‌های پتروشیمی بزرگ مثل LG Chem و SK Innovation سرمایه‌گذاری زیادی روی R&D و فناوری‌های نوین انجام می‌دهند و به طور مداوم خطوط تولید خود را به‌روز می‌کنند. دولت کره سیاست‌های حمایتی دقیق برای حمایت از صنایع پایین‌دستی، تسهیل سرمایه‌گذاری و آموزش نیروی کار داشته است. کره بازارهای بین‌المللی را هدف گرفته و با استانداردسازی بالا توانسته سهم خوبی از بازار جهانی را تصاحب کند.
چین
این کشور روی توسعه پارک‌های صنعتی تخصصی در حوزه پتروشیمی سرمایه‌گذاری کرده و با تسهیل همکاری شرکت‌های بزرگ و کوچک، توانسته با استفاده از هوش مصنوعی، اتوماسیون و دیجیتال‌سازی در خطوط تولید هزینه‌ها را کاهش و کیفیت را بالا ببرد. چین تسهیلات مالی، معافیت‌های مالیاتی و حمایت‌های گسترده‌ای برای توسعه صنایع پایین‌دستی ارائه داده و همزمان بازار داخلی بزرگ خود را توسعه و برای صادرات محصولات پتروشیمی با ارزش افزوده بالا به بازارهای جهانی برنامه‌ریزی کرده است.
امارات متحده عربی
در امارات، شرکت‌های پتروشیمی علاوه بر تولید مواد پایه، روی محصولات پایین‌دستی مثل مواد بسته‌بندی، رنگ‌ها، پلاستیک‌های تخصصی و مواد شیمیایی فعالیت گسترده دارند. پروژه‌های متعددی برای کاهش مصرف آب و انرژی و بازیافت ضایعات در پتروشیمی‌ها اجرا شده و همکاری نزدیک با دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی برای تربیت نیروی کار متخصص و آموزش‌های مستمر.
نکته نهایی برای ایران:
ایران می‌تواند با ادغام این استراتژی‌ها یعنی حمایت از صنایع پایین‌دستی، نوآوری فناوری، سیاستگذاری حمایتی، توسعه بازار صادرات، توجه به پایداری و سرمایه‌گذاری در نیروی انسانی، زنجیره ارزش پتروشیمی خود را به شکل چشم‌گیری توسعه داده و به جای صادرات مواد خام، باید به سمت تولید محصولاتی برود که در بازارهای جهانی تقاضای بالایی دارند.
اقدامات کلیدی
مرحله اول: زیرساخت و سیاستگذاری - اصلاح و تسهیل قوانین و مقررات مرتبط با سرمایه‌گذاری و کسب‌وکار پتروشیمی - ایجاد صندوق‌های حمایتی مالی برای پروژه‌های پایین‌دستی و فناوری - تدوین استانداردهای کیفی و زیست‌محیطی برای محصولات پتروشیمی
مرحله دوم: توسعه صنایع پایین‌دستی - شناسایی فرصت‌ها و محصولات با ارزش افزوده بالا - ایجاد پارک‌های صنعتی تخصصی و کلاسترهای پتروشیمی - حمایت مالی و فنی از واحدهای تولیدی پایین‌دستی
مرحله سوم: نوآوری و فناوری - راه‌اندازی مراکز مشترک تحقیق و توسعه با همکاری دانشگاه‌ها - جذب و آموزش نیروی متخصص - به‌کارگیری فناوری‌های دیجیتال در خطوط تولید
مرحله چهارم: توسعه بازار و صادرات - تدوین استراتژی بازاریابی بین‌المللی و حضور در نمایشگاه‌های جهانی - مذاکرات دیپلماتیک و اقتصادی برای باز کردن بازارهای جدید - ارتقاء کیفیت و دریافت استانداردهای بین‌المللی
مرحله پنجم: پایداری و مدیریت منابع - اجرای پروژه‌های بهینه‌سازی مصرف انرژی و بازیافت - پیاده‌سازی سیستم‌های مدیریت زیست‌محیطی - آموزش مستمر نیروی انسانی در زمینه پایداری
