توقف اسنپ‌بک ممکن است؟
ایران فعلا عضو ان‌پی‌تی است و به توافق‌نامه پادمان متعهد است و اگر چه روش کار آژانس و شیوه برخورد مدیرکل آن بسیار قابل نقد است، اما با توجه به موقعیت و شرایط موجود، ایران نمی‌تواند همکاری با آژانس را برای مدتی طولانی معوق بگذارد.
شیوه‌نامه‌ای که در قاهره امضا شد، از این جهت مهم است که می‌تواند زمینه‌ساز ازسرگیری همکاری بین دو طرف بعد از تجاوزات آمریکا و اسرائیل به ایران باشد. با توجه به این تحول و نیز اظهارات مدیرکل آژانس و سه کشور اروپایی در جریان نشست اخیر شورای حکام آژانس و دیگر تحولات اخیر، اکنون سوال اصلی این است که آیا این تحولات در این مرحله از روند اسنپ‌بک می‌تواند موجب توقف این روند و تمدید سررسید ۲۶مهر (۱۸ اکتبر) شود یا خیر. این موضوع مهم از دو جهت قابل بحث است: از نظر فنی – حقوقی و از حیث سیاسی. به لحاظ حقوقی قطعنامه ۲۲۳۱که مبنای اقدام سه کشور اروپایی و نامه مورخ ۲۸ اوت آنها برای فعال کردن مکانیسم ماشه است، اجازه توقف روند را می‌دهد. در بند ۱۳ این قطعنامه تصریح شده که «اگر کشور مدعی تا قبل انقضای مهلت ۳۰روزه... به شورای امنیت اطلاع دهد که مشکل حل شده است، محتوای این قطعنامه از جمله مختومه بودن قطعنامه‌ها مطابق بند ۷(a) به‌رغم بند ۱۲ همچنان نافذ خواهند ماند.»
سه کشور اروپایی در نامه ۲۸ اوت خود ضمن دعوت از ایران برای «دیپلماسی سازنده» و اشاره به بند ۱۳ قطعنامه ۲۲۳۱، اعلام کرده‌اند که «به تلاش خود برای حل مشکل ادامه خواهند داد و در چنین صورتی شورای امنیت را تا قبل از انقضای دوره ۳۰روزه مطلع خواهند کرد.» اگر چه سه کشور اروپایی طی نامه مذکور ادعاهای متعددی علیه ایران مطرح کرده و از جمله مدعی نقض محدودیت‌های برجامی راجع به سطح و حجم غنی‌سازی، آب سنگین و ساخت سانتریفیوژ، توقف نظارت و راستی‌آزمایی‌ها مربوط به برجام و توقف اجرا و تصویب پروتکل الحاقی شده‌اند، اما به نظر میرسد همچنان ممکن است که آنها با اعلام حل شدن یا در مسیر حل قرار گرفتن مشکل، روند اسنپ‌بک را متوقف کنند. در این مرحله همچنان آمریکا امکان مداخله در این روند و جلوگیری از آن را نخواهد داشت. اما توقف روند اسنپ‌بک به‌تنهایی کافی نیست و اقدامی برای تمدید سررسید ۱۸اکتبر (۲۶مهر) قطعنامه ۲۲۳۱ نیز لازم خواهد بود و در اینجا حق وتوی آمریکا می‌تواند تعیین‌کننده باشد.
از طرفی، به نظر میرسد بیانیه سه کشور اروپایی در نشست شورای حکام شرایط آنها را برای توقف روند اسنپ‌بک روشن کرده باشد. در این بیانیه ضمن اشاره به سه شرط اعلام‌شده قبلی (همکاری با آژانس، حسابرسی مقادیر اورانیوم غنی‌شده و مذاکره با آمریکا)، دو گزاره در رابطه با این شرایط مطرح شده که می‌توان آنها را پیش‌شرط برای توقف روند اسنپ‌بک به شمار آورد. این دو گزاره عبارتند از: «مذاکرات مستقیم و بدون پیش‌شرط با آمریکا» و اینکه «کافی نیست ایران وعده فردا را بدهد؛ ما امروز نیازمند شواهدی هستیم.» این دو گزاره می‌توانند به معنی پیشنهاد مذاکره مستقیم و جامع با آمریکا و انجام فوری بازرسی‌ها باشد.
این در حالی است که به گفته دکتر عراقچی، بازرسی از تاسیسات بمباران‌شده بعد از «انجام اقدامات ایمنی و زیست‌محیطی»، «تهیه گزارشی برای شورای امنیت ملی» و «انجام مذاکرات جداگانه با آژانس در مورد نحوه دسترسی به آن تاسیسات» ممکن خواهد بود. به این ترتیب، ظاهرا تناسبی بین زمان‌بندی ایران و سه کشور اروپایی مشهود نیست.
در همین رابطه، روزنامه فرانسوی ouest-france مطلبی را از یک منبع وزارت خارجه آن کشور نقل کرده که می‌تواند گویای موضع فرانسه باشد. در این مطلب به سخنان آقای عراقچی مبنی بر اینکه «فعلا هیچ دسترسی به سایت‌های هسته‌ای داده نمی‌شود» اشاره شده و از قول مقام فرانسوی نقل شده که «این بستگی به ایران دارد که شرایط لازم را قبل از خاتمه دوره ۳۰روزه عملی کند یا خیر.» لذا، ظاهرا سه کشور اروپایی توقف مکانیسم ماشه را به انجام اقدامات عملی تا قبل از خاتمه دوره ۳۰روزه موکول می‌کنند.
درحالی‌که قاعدتا امکان شروع بازرسی‌ها قبل از خاتمه دوره ۳۰روزه نباید غیرممکن باشد و در مورد شرط سوم یعنی مذاکره ایران و آمریکا نیز ایران اعلام آمادگی کرده است، مهم‌ترین جنبه سیاسی موضوع نقش آمریکا در این روند است.
در بیانیه وزارت خارجه آمریکا در ۲۹ اوت از اشتیاق آمریکا برای نهایی شدن اسنپ‌بک سخن رفته و در آن برعکس بیانیه‌های مقامات اروپایی و دبیرکل سازمان ملل، سخنی از امکان توقف روند در دوره ۳۰روزه نرفته است. آمریکا بزرگ‌ترین سود را از بازگشت شش قطعنامه ضدایرانی خواهد برد، چرا که در این صورت یک اهرم فشار مهم در دست آمریکا قرار خواهد گرفت که قبلا فاقد آن بود.
اما حتی اگر اسنپ‌بک در این روند ۳۰روزه متوقف شود باز هم نقش آمریکا در صورت پس گرفته شدن درخواست اسنپ‌بک از سوی اروپا بسیار مهم خواهد بود؛ چرا که در این صورت، اقدام برای تمدید سررسید قطعنامه ۲۲۳۱ از طریق تصویب قطعنامه‌ای در شورای امنیت ضرورت خواهد داشت و در این صورت وتوی آمریکا بزرگ‌ترین مانع خواهد بود.
تمدید قطعنامه‌ها طبق عرف شورای امنیت اقدامی محتوایی تلقی می‌شود و نه شکلی؛ چون بر حقوق و تکالیف کشورها موثر است و در نتیجه در رای‌گیری مربوطه اعضای دائم قادر به استفاده از حق وتو هستند. حتی اگر نظر بر یک تصمیم تفسیری an interpretative decision در مورد ۲۲۳۱ هم باشد معمولا چنین تصمیمی در قالب یک قطعنامه محتوایی انجام می‌شود. آمریکا چون عضو برجام نیست، قادر به اعلام تخلف ایران نیست و یک بار هم در اوت ۲۰۲۰ اقدام کرد و شکست خورد. اما اگر قرار به تصویب قطعنامه‌ای جدید برای تمدید مهلت ۲۲۳۱ باشد، جلوگیری از مشارکت آمریکا در رای دادن ممکن نخواهد بود.
در اینجا نکته مهم این است که با توجه به دورنمای اقدام آمریکا در جلوگیری از تمدید مهلت قطعنامه ۲۲۳۱ممکن است چاره‌ای برای سه کشور اروپایی جز فعال کردن مکانیسم ماشه در مهلت ۳۰روزه جاری باقی نماند؛ چرا که منقضی شدن قطعنامه به معنای لغو قطعی قطعنامه‌های شش‌گانه و خروج ایران از دستور کار شورای امنیت خواهد بود.
در نتیجه، ممکن است که برای تمدید سررسید ۲۲۳۱ یک راه وجود داشته باشد و آن نیز «تفاهم یا اجماع سیاسی» حتی با آمریکا باشد.
* دیپلمات پیشین
