ضرورت توجه به کشاورزی ارگانیک
تامین بموقع و اقتصادی نهاده‌ها که معمولا بذر، کود و سم هستند و سرمایه مالی و سرمایه انسانی نیز در صدر آنهاست، لازمه تولیدات کشاورزی، دامی و شیلات است. روشن است که بدون آب کافی و خاک مناسب، تولید حرفه‌ای اکثر محصولات کشاورزی ممکن نیست یا اینکه تولیدشان پرهزینه خواهد بود. بدون تامین بذر و نهال، بدون تامین کود چه در نظام ارگانیک و چه در نظام‌های تولید رایج، تولید با عملکرد اقتصادی به‌ندرت قابل تصور است و همه اینها بدون احترام و لحاظ سرمایه اجتماعی، حرمت به پیشکسوتان و دانش بومی و تامین نیازهای سرمایه‌ای آن دشوار خواهد بود.
لذا قبل از بیان انتظارات از کشاورزان و حتی کشت و صنعت‌های بزرگ، انتظار می‌رود بانک‌ها و سرمایه‌گذاران کلان که نیروی انسانی تحصیلکرده و امکانات، سرمایه‌ها و ارتباطات دارند، گام های مناسب و متناسب با شرایط طبیعی و شرایط اقتصادی خاص پیشنهاد و اجرایی کنند؛ چراکه شاید اگر در شرایط مطلوب تمرین کشاورزی ارگانیک کرده بودیم، امروز وابستگی کمتری به نهاده‌های غیرارگانیک داشتیم.
مفهوم و اصول چهارگانه ارگانیک، عبارت از انصاف، سلامت، مراقبت و اکولوژی است. یکی از اصول کشاورزی ارگانیک، اصل انصاف است، یعنی محصولات باید نه گران باشد و نه ارزان؛ بلکه لازم است که قیمت آنها یک رقم منصفانه باشد. در نظام تولید ارگانیک، درس‌های جالبی نه‌تنها برای کشاورزی و صنعت بلکه برای قوام سرمایه اجتماعی و حتی حاکمیت و منطقه نهفته است که برای عبور از شرایط خاص اقتصادی و طبیعی (خشکسالی) می‌توان از آن بهره برد. شاید محصول ارگانیک را گران بخرند تا تولیدکننده ارگانیک را تشویق کنند، اما گران‌فروشی آن اصل انصاف را خدشه‌دار کرده و محصول را از ارزش اخلاقی ارگانیک خارج می‌کند.
واسطه‌های مضاعف در نظام ارگانیک اصولی، قابل‌قبول نیست؛ دلیل این امر آن است که اضافه شدن واسطه‌ها به چرخه عرضه و تقاضا سبب گرانی میشود و همین اصل انصاف را خدشه‌دار می‌کند. به‌هر‌حال، هر گاه محصولی به مقدار نیاز بازار تولید یا تامین نشود، انگیزه برای افزایش قیمت پیدا شده و به عبارتی مکانیسم‌های عرضه و تقاضا می‌تواند سبب گرانی آن بشود. این مطلب الزاما به معنای گران بودن تولید نیست. کما اینکه تولیدکنندگانی که می‌شناسیم، عمدتا باانصاف‌اند و رعایت مشتریان شناخته‌شده خود را می‌کنند. شاید راه‌حل اصولی، حتی در این شرایط طبیعی و اقتصادی، تولید ارگانیک بیشتر است، اما ابتدا جامعه یا حداقل اقشاری از جامعه به محصولات ارگانیک باید توجه بکنند تا تولیدکننده و واردکننده به فکر تولید یا تامین بیشتر محصولات ارگانیک بیفتند.
طبق آخرین آمار در سال ۲۰۲۳، ایران در سطحی حدود ۱۵هزار هکتار کشت ارگانیک (حدود یک‌هزارم سطح کشاورزی کشور) داشته است که حدود ۱۵۰۰تن از تولید آنها صادر شده و الباقی در ایران مصرف شده است. ارزیابی‌های پژوهشی نشان می‌دهد هنوز شور و شوق لازم در بین مصرف‌کنندگان در داخل کشور شکل نگرفته است، لذا محصولات ارگانیک به قصد صادرات و برای جوامع صادراتی تولید میشود؛ مانند صادر‌کنندگان پسته ارگانیک، انار ارگانیک، خرمای ارگانیک، سماق ارگانیک.
معدود تولیدکنندگانی که خود را ملزم به تولید ارگانیک برای جوامع داخلی می‌بینند، به دلایل موجه و ناموجه چندان مورد تشویق قرار نمی‌گیرند. چند شالیکار ایرانی محصول ارگانیک به چند سبک به تولید و عرضه برنج ارگانیک می‌پردازند که در مقاله‌ای در پنجاهمین سال تاسیس فدراسیون جنبش‌های بین‌المللی ارگانیک در کره‌جنوبی در ۲۰۲۲ مقایسه شده‌اند. به‌علاوه روش‌های تولید ارگانیک، امروزه مجهز به نهاده‌های بیولوژیک هستند و حتی می‌توانند در شرایطی عملکرد را افزایش دهند، چرا که از سموم شیمیایی که درصدی از محصول را کاهش می‌دهند اما از آن محافظت می‌کنند در این روش تولید ارگانیک استفاده نمی‌شود.
برخی نهاده‌های لازم برای این نظام تولید منظم و درخور تحسین را بهتر است بیشتر بشناسیم؛ عوامل کنترل بیولوژیک، کودهای معدنی مجاز در ارگانیک مانند کود معدنی گوگردی برای اصلاح خاک و ایجاد محیط مناسب برای فعالیت موجودات زنده در خاک، به‌خصوص کرم خاکی در سایه کشاورزی حفاظتی که از قطرات آب در خاک حراست می‌کند، زمینه را برای تولید دانش‌بنیان ارگانیک با توجه به شرایط جدید قیمت‌ها فراهم می‌کند.
توجه به تحقیق و توسعه شایسته مبتنی بر روش‌های درست ارگانیک، کنترل بیولوژیک، کودهای سبز، کودهای بیولوژیک و کاهش مصرف سموم باید در دستور کار باشد و برنامه ابلاغی وزیر وقت کشاورزی در ۱۳ اسفند ۱۳۹۰ کماکان می‌تواند مبنای کار باشد؛ تولید سویای ارگانیک می‌تواند زمینه ساز تولید مرغ ارگانیک و رسیدن به متوسط جهانی تولید ارگانیک و سهم از بازار صادرات بیش از ۱۳۰میلیاردیورویی جهان ارگانیک و بازار ۲۰۳۰ که قرار است اروپا ۲۵درصد تهیه و تامین محصولات غذایی را از منابع ارگانیک تامین کند، باشد.
به نظر می‌رسد سرمایه‌گذاری بیشتر در تحقیق و توسعه کشاورزی ارگانیک در سطح ملی و منطقه‌ای، توسعه انواع محصولات مناسب و گسترش برنامه‌های آموزشی کشاورزان مورد نیاز است. با سرمایه‌گذاری در حد لازم و کافی، روش‌های کشاورزی نوآورانه مانند آگرواکولوژی و بهبود پایداری و انعطاف‌پذیری در برابر تغییرات آب‌وهوایی باید بیشتر مدنظر قرار گیرد.
کما اینکه چین میزبان اولین کنفرانس بین‌المللی کشاورزی ارگانیک در مناطق خشک و بیابانی بود و با سرمایه‌گذاری در یک منطقه حدودا هزارکیلومترمربع بیابانی، سطح کشت سویای ارگانیک و ذرت ارگانیک را به حدی بالا برده است که در انتهای زنجیره دامپروری، شیر خشک ارگانیک برای نوزادان چینی تولید می‌کند. به طور مشابه، جنبش کشاورزی ارگانیک در کشورهای همسایه از جمله، ترکیه، آذربایجان و پاکستان با حمایت بخش‌های دولتی و خصوصی در حال افزایش است. مناطق متنوع آب‌وهوایی این کشور امکان تولید انواع محصولات ارگانیک را فراهم می‌کند و علاقه فزاینده‌ای به شیوه‌های کشاورزی پایدار وجود دارد. آینده کشاورزی ارگانیک در ایران و منطقه باید بهتر از این باشد، به‌خصوص با توجه به پتانسیل رشد ناشی از افزایش تقاضای جهانی برای محصولات ارگانیک.
با توجه به شرایط و چالش‌های مشابه کشاورزی کشورهای منطقه، پیمان‌های دو و چندجانبه در سطح منطقه، فرصت‌هایی برای همکاری در زمینه کشاورزی ارگانیک وجود دارد. همکاری‌های روی ارقام مناسب محصولات ارگانیک می‌تواند عملکرد و سازگاری را با شرایط متغیر محیطی افزایش دهد. تلاش‌های مشترک در توسعه زیرساخت‌های بازار، سیستم‌های غذایی منطقه‌ای توسعه پایدار و فرآیندهای صدور گواهینامه قوی نیز می‌تواند دسترسی به بازارهای بین‌المللی را تسهیل کند.
* رئیس اتحادیه انجمن‌های علوم گیاه‌پزشکی
