فرصت‌های دیجیتال
گردشگری ساحلی، حمل‌ونقل دریایی و انرژی‌های نودریایی (انرژی بادی فراساحلی، انرژی موج و غیره) از مهم‌ترین بخش‌های «اقتصاد دریامحور» محسوب می‌شوند. با این همه، استفاده اثربخش از این ظرفیت‌ها نیازمند تحول و نوآوری در قالب اقتصاد دیجیتال است؛ به‌طوری‌که طبق نظر کارشناسان، اقتصاد دیجیتال می‌تواند حتی در شرایط تحریم، زمینه‌های رشد اقتصادی را بیش از ابزارهای سنتی نظیر انرژی‌های فسیلی فراهم کند. افزون بر این، تجربه جهانی نشان می‌دهد که رونق اقتصاد دریامحور می‌تواند به خلق زنجیره‌های ارزش بزرگ منجر شود.
گردشگری دریایی
ایران به‌لطف خلیج فارس، دریای عمان و دریای خزر پتانسیل بی‌نظیری در حوزه گردشگری دریایی دارد. این نوع گردشگری یکی از مهم‌ترین زیرشاخه‌های صنعت توریسم است و ایران با داشتن منابع طبیعی گسترده در رتبه‌های برتر جهانی قرار دارد. سواحل چابهار، کیش، قشم، رامسر و سایر مرزها و قسمت‌های آبی از قابلیت‌های تاریخی، فرهنگی و طبیعی منحصربه‌فردی برخوردارند که در جذب گردشگر داخلی و خارجی موثر است. برای نمونه، در ایام نوروز ۱۴۰۳ بیش از یک‌میلیون گردشگر در سواحل جنوبی و شمالی ایران تردد کرده‌اند که بخش اعظم آن در استان هرمزگان رخ داده است. اقتصاد دیجیتال در حوزه گردشگری دریایی می‌تواند با ارائه خدمات نوین، ظرفیت‌های این صنعت را فعال‌تر کند. استارت‌آپ‌های بندری در استان بوشهر، به عنوان نمونه، پلتفرم‌هایی برای ارائه خدمات متنوع راه‌اندازی کرده‌اند؛ از سامانه‌های ردیابی کشتی‌ها و مدیریت هوشمند صیادی تا پلتفرم‌های گردشگری دریایی با تجربه‌های تعاملی برای مسافران. این کسب‌وکارهای مبتنی بر فناوری‌های نو، علاوه بر افزایش درآمد محلی، راهگشای استفاده از ظرفیت‌های غیرفعال مانند صنایع‌دستی و تجربه‌های فرهنگی بومی شده‌اند.
برای تسریع این روند پیشنهاد می‌شود زیرساخت‌های دیجیتال ساحلی (شبکه‌های اینترنت پرسرعت، ایستگاه‌های اینترنت اشیا و پلتفرم‌های پرداخت الکترونیک) در بنادر و مناطق گردشگری ساحلی تقویت شود. به‌علاوه، دولت با تسهیلگری قوانین و ارائه بسته‌های حمایتی (سرمایه‌گذاری خطرپذیر، معافیت مالیاتی) می‌تواند کارآفرینان دریایی را تشویق به توسعه کسب‌وکارهای نوآور در حوزه گردشگری کند. در مجموع، توسعه بازارهای آنلاین رزرو سفر، معرفی تورهای واقعیت افزوده ساحلی و استفاده از بازاریابی دیجیتال برای معرفی مقصدهای دریایی می‌تواند صنعت گردشگری دریاپایه را متحول کند.
حمل‌ونقل دریایی
حمل‌ونقل دریایی ستون مهم تجارت بین‌المللی ایران است. به عنوان مثال در سال گذشته حدود ۲۳۴.۸میلیون تن کالا در بنادر کشور تخلیه و بارگیری شده که از این مقدار ۱۵۲.۵میلیون تن بارگیری (صادرات) و ۸۲.۳میلیون تن تخلیه (واردات) بوده است. ظرفیت کانتینری ایران نیز بالاست و هر سال چند میلیون کانتینر در بنادر ما جابه‌جا می‌شود. با این حال، بهره‌وری فعلی شبکه حمل‌ونقل دریایی ایران نیازمند بهبود است.
به‌کارگیری فناوری‌های هوشمند در بنادر و کشتیرانی می‌تواند کارآیی این بخش را به‌طرز چشم‌گیری افزایش دهد. کارشناسان دریایی بر هوشمندسازی بنادر با استفاده از اینترنت اشیا، هوش مصنوعی، بلاک‌چین و اتوماسیون تاکید دارند. در سطح جهان، ارزش بازار حمل‌ونقل دریایی هوشمند از ۱.۹میلیارد دلار در ۲۰۲۲ به بیش از ۵.۷میلیارد دلار تا ۲۰۲۷ پیش‌بینی می‌شود؛ این رشد ناشی از نیاز به افزایش کارآیی عملیاتی بندری، کاهش ردپای کربن و سرمایه‌گذاری دولت‌ها در زیرساخت‌های بنادر هوشمند است. در ایران نیز تجارب اولیه مثبتی دیده شده است؛ تجهیز بنادر به سامانه‌های دیجیتال باعث افزایش قابل‌توجه جذب سرمایه‌گذاری (۶۱درصد رشد سرمایه‌گذاری در سال ۹۸) و رونق بخش خصوصی در پروژه‌های بندری و گردشگری دریایی شده است. با پیاده‌سازی راهکارهای هوشمند در حمل‌ونقل دریایی، فرایندهای سنتی و جزیره‌ای به سامانه‌های یکپارچه و کارآمد تبدیل می‌شوند. برای مثال، ادغام سیستم‌های زمینی و دریایی در زنجیره تامین، نظارت آنلاین بر مسیر کشتی‌ها، پیش‌بینی هوشمند شرایط جوی و مدیریت لجستیک مبتنی بر داده از جمله گام‌های ضروری هستند. همچنین ایجاد سامانه‌های اطلاعاتی متمرکز برای ثبت و ردیابی محموله‌ها و تسهیل گمرک الکترونیکی می‌تواند هزینه‌ها و زمان حمل‌ونقل را کاهش دهد. توصیه دیگر، تمرکز بر توسعه نیروی انسانی متخصص در ناوبری دیجیتال، لجستیک هوشمند و سایبری است تا بتوان از فناوری‌های نوین به نحو احسن استفاده کرد.
انرژی دریایی (انرژی‌های نو فراساحلی)
سواحل جنوبی ایران (خلیج فارس و دریای عمان) از نظر منابع انرژی نو، پتانسیل قابل‌توجهی دارند. انرژی حرارتی دریاها (اختلاف دمای آب سطح و اعماق) بزرگ‌ترین منبع حرارتی طبیعی است که امکان تولید برق چندین برابر مصرف فعلی جهانی را داراست. همچنین انرژی امواج با توجه به بادهای حاکم بر سطح دریا می‌تواند به صورت پاک و پایدار تولید برق کند؛ مطالعات نشان می‌دهد در صورت احداث نیروگاه موج، برای هر مگاوات تولید حدود ۱۰ تا ۱۵ شغل ایجاد می‌شود. عسلویه، بندرعباس و قشم مناطقی با قابلیت اجرای طرح‌های جزرومدی هستند؛ به‌عنوان نمونه «خورموسی» در بوشهر ویژگی ذخیره‌سازی طبیعی آب دارد که می‌تواند به تولید برق تجدیدپذیر از انرژی جزر و مد کمک کند. با این حال، بهره‌برداری از انرژی دریایی در ایران هنوز در مراحل ابتدایی است و یکی از چالش‌ها اقتصادی بودن آن ارزیابی شده است. اقتصاد دیجیتال می‌تواند به فاز تجاری شدن فناوری‌های انرژی دریایی کمک کند. ساخت شبکه‌های حسگر زیرآبی و الگوریتم‌های پیش‌بینی جوی باعث خواهد شد نیروگاه‌های موج و بادی فراساحلی با ریسک کمتر و بازدهی بالاتر کار کنند. استفاده از «شبیه‌سازی دیجیتال» برای طراحی اسکله‌ها و توربین‌ها، تعمیرات پیش‌بینانه و کنترل از راه دور تجهیزات فراساحلی از دیگر مزیت‌های فناوری است. برای تسریع تجاری شدن این بخش، توصیه می‌شود که دولت طرح‌های پایلوت مشترک با بخش خصوصی و دانشگاه‌ها را به‌ویژه در بندر خلیج‌فارس و عمان گسترش دهد و بهره‌گیری از ظرفیت‌های خلیج فارس (نفت و گاز فراوان) را با فناوری سبز پیوند بزند. تعیین تعرفه خرید تضمینی برق فراساحلی، تسهیل مجوزدهی پروژه‌های نوآور و هدایت سرمایه‌گذاری دانش‌بنیان به این حوزه نیز می‌تواند سرمایه‌گذاران را جذب کند.
نقش اقتصاد دیجیتال و پیشنهادهای سیاستی
اقتصاد دیجیتال به‌عنوان پیشران توسعه دریامحور می‌تواند تولید ثروت را متحول کند. دولت و نهادهای حاکمیتی با بازطراحی ساختارهای سنتی و حمایت از پلتفرم‌های دیجیتال دریایی، می‌توانند مزیت رقابتی ایجاد کنند. به این منظور، پیشنهادهای سیاستی زیر مدنظر قرار می‌گیرند:
توسعه پوشش اینترنت پرسرعت در بنادر و سواحل، حمایت از پروژه‌های اینترنت اشیای ساحلی و ایجاد «شبکه‌های هوشمند بندری» از اولویت‌هاست. این زیرساخت‌ها مبنای راه‌اندازی سامانه‌های نظارت هوشمند و بیک‌دیتا در بنادر را فراهم می‌کنند؛ همچنین اعطای مشوق‌های مالیاتی و تعرفه ترجیحی برای شرکت‌های فعال در حوزه‌های دریایی و دیجیتال، همراهی صندوق‌های نوآوری و سرمایه‌گذاری خطرپذیر برای پروژه‌های استارت‌آپی و دانش‌بنیان دریایی می‌تواند نقدینگی لازم را فراهم کند. مطابق گزارش‌ها، مشارکت بخش خصوصی در سرمایه‌گذاری بنادر کشور تاکنون افزایشی بوده است که ادامه این روند نیازمند حمایت‌های هدفمند است. تربیت نیروی ماهر در فناوری‌های دریایی-دیجیتال از طریق توسعه رشته‌های دانشگاهی بین‌رشته‌ای و حمایت از دوره‌های تخصصی، موجب بومی‌سازی دانش و افزایش بهره‌وری در بخش‌های دریامحور خواهد شد.
علاوه بر این موارد با ایجاد اکوسیستم کامل از تولید تا خدمات (از تولید انرژی و مواد معدنی دریا تا گردشگری و محصولات شیلاتی)، ارزش افزوده بخش دریامحور افزایش می‌یابد. ایجاد نمایشگاه‌ها و بورس‌های دریایی دیجیتال، برندسازی محصولات ساحلی و اتصال شرکت‌های استارت‌آپ به بازارهای خارجی از جمله اقدامات موثر است. پیگیری این راهکارها می‌تواند انگیزه بیشتری برای مشارکت سرمایه‌گذاران و نوآوران در حوزه اقتصاد آبی ایران فراهم کند و زمینه را برای رشد پایدار فعالیت‌های دریایی، افزایش ضریب استفاده از فناوری‌های نو و ارتقای بهره‌وری در صنایع مرتبط با دریا مهیا سازد. با نگاه تحلیلی به این ظرفیت‌ها و تکیه بر اقتصاد دیجیتال، ایران می‌تواند نقش محوری‌تری در اقتصاد منطقه‌ای و جهانی دریایی ایفا کند.
* دبیرکل سازمان ملی کارآفرینی ایران
