فرصت‌ها و تهدیدهای پیش‌رو
حضور هیات عالی‌رتبه ایران به سرپرستی محمدرضا عارف، معاون اول رئیس‌جمهور، بر اهمیت راهبردی این نشست برای تهران تاکید دارد. این بیانیه صرفا یک سند دیپلماتیک نیست؛ بلکه نقشه راه اجرایی است که نحوه تعامل اعضا را در سه حوزه کلیدی تعریف می‌کند: توسعه اقتصادی منطقه‌ای، تقویت انسجام امنیتی جمعی و پیشبرد تدریجی یک نظم جهانی مبتنی بر چندقطبی‌گرایی عادلانه.
در شرایطی که جمهوری اسلامی ایران تحت فشارهای ساختاری و اقتصادی نظام بین‌الملل است، SCO به مثابه یک شریان حیاتی برای حفظ منافع ملی و تحقق اهداف توسعه بلندمدت عمل می‌کند.
با کاوش در مفاد کلیدی بیانیه، فرصت‌ها و چالش‌های متصور برای ایران را در حوزه‌های ژئوپلیتیک، ژئو‌اکونومیک و فناوری‌های نوظهور، به تفصیل بررسی خواهیم کرد تا راهبردهای لازم برای بهره‌برداری حداکثری از این سند اجرایی ترسیم شود.
ژئوپلیتیک و تثبیت جایگاه ایران در هژمونی در حال تغییر
سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران مبتنی بر اصول نفی سلطه یک‌جانبه، تقویت همکاری‌های منطقه‌ای و احترام متقابل بوده است. حضور مقتدرانه و تاثیرگذار در سطح اجرایی SCO (نخست‌وزیران)، این سیاست را در مهم‌ترین مجمع اوراسیایی تایید می‌کند. این امر مستقیما تلاش‌های غرب برای حفظ و تشدید انزوای دیپلماتیک تهران را باطل می‌سازد. ایران با این حضور، خود را به عنوان یک قطب منطقه‌ای غیرقابل چشم‌پوشی در غرب آسیا و اوراسیا تثبیت می‌نماید و به مشروعیت نفوذ خود در حوزه‌های ژئوپلیتیک چون آسیای مرکزی و قفقاز افزوده است.
بیانیه به طور مشخص بر اصلاح ساختارهای بین‌المللی، به ویژه سازمان ملل و نهادهای مالی جهانی، در جهت تضمین نمایندگی بیشتر کشورهای در حال توسعه تاکید دارد. این بند، مستقیما با اهداف بلندمدت ایران برای دستیابی به تعادل قدرت جهانی و کاهش نفوذ دولت‌های هژمونیک در تصمیم‌گیری‌های کلان اقتصادی و امنیتی همسو است. ایران می‌تواند از ظرفیت اجماعی SCO برای طرح مطالبات خود در مجامع جهانی استفاده کند.
درخواست برای پیوستن جامعه بین‌المللی به ابتکار «وحدت جهانی برای جهانی عادلانه، وفاق و توسعه»، بستری برای هم‌افزایی با کشورهای همسو در خارج از سازمان نیز فراهم می‌آورد.
تاکید بیانیه بر رد قاطع رویکردهای مبتنی بر بلوک‌بندی و مقابله‌جویانه در حل مسائل، یک فرصت راهبردی برای ایران است. این موضع، به تهران اجازه می‌دهد تا روابط استراتژیک و عمیق خود را با روسیه و چین در چارچوب همکاری‌های منطقه‌ای و تجاری پیش ببرد، در حالی که از اتهام پیوستن کامل به یک ائتلاف مشخص فاصله بگیرد. این فضا به ایران امکان مانور دیپلماتیک بیشتری در تعامل با بازیگران میانی مانند هند و کشورهای خاورمیانه می‌دهد.
ژئو‌اکونومیک و رونق اقتصادی در سایه تحریم‌ها
ایران، به عنوان یگانه عضو دارای دسترسی مستقیم به آب‌های آزاد جنوبی (خلیج فارس و دریای عمان) در موقعیتی بی‌نظیر برای ایفای نقش محوری در کریدورهای حمل‌ونقل زمینی SCO قرار دارد. اجرای کامل راهبرد توسعه SCO تا سال ۲۰۳۵ مستلزم سرمایه‌گذاری گسترده‌تر در زیرساخت‌های مشترک است. برای ایران، این به معنای افزایش قابل‌توجه درآمدهای ترانزیتی از طریق عوارض جاده‌ای و ریلی است که از حجم تبادلات تجاری اوراسیایی حاصل می‌شود. تمرکز بر اجرای این راهبرد، باید شامل تسریع در نهایی‌سازی پروژه‌های اتصال ریلی با قزاقستان، ترکمنستان و روسیه باشد.
مهم‌ترین چالش‌های اقتصادی
مهم‌ترین چالش اقتصادی ایران، وابستگی شدید به نظام مالی تحت سلطه غرب است. بیانیه با تاکید بر اصلاح حاکمیت مالی جهانی و تقویت نقش کشورهای در حال توسعه در نهادهای مالی بین‌المللی، یک پنجره فرصت باز می‌کند. ایران باید فعالانه پیگیری کند تا پلتفرم‌های مالی داخلی SCO، مانند شورای تجاری SCO و بستر کنسرسیوم بانکی بین‌کشوری که اجرای آن در این نشست مورد تاکید قرار گرفت، به مکانیسمی عملی برای تسویه حساب‌های منطقه‌ای فراتر از دلار یا یورو تبدیل شوند. این امر، نه تنها مسیر تجارت را تسهیل می‌کند، بلکه یکی از مهم‌ترین ابزارهای اعمال فشار خارجی علیه ایران را خنثی می‌سازد.
خواستار شدن نظام تجارت چند جانبه باز، شفاف، عادلانه و بدون تبعیض برای ایران به معنای ایجاد یک منطقه تجاری حائل در برابر سیاست‌های حمایت‌گرایانه و تحریم‌های یک‌جانبه است. ایران می‌تواند با تکیه بر مزیت‌های تولیدی خود در بخش‌هایی مانند پتروشیمی، کشاورزی و صنایع خاص با حذف موانع تعرفه‌ای در چارچوب SCO، سهم خود را از بازار بزرگ اوراسیا به میزان چشم‌گیری افزایش دهد.
همکاری‌های امنیتی و چالش‌های منطقه‌ای
بیانیه بر تسریع در تدوین اسناد تنظیم‌کننده عملکرد مراکز تخصصی، به ویژه مرکز عمومی مقابله با چالش‌ها و تهدیدهای امنیتی SCO و مرکز مبارزه با مواد مخدر SCO تاکید می‌کند. برای ایران، این موضوع دو پیامد حیاتی دارد. پیامد اول مقابله با تروریسم است. همکاری عملیاتی و اطلاعاتی در چارچوب رسمی SCO، به ایران کمک می‌کند تا با شبکه‌های تروریستی که ممکن است از مناطق حساس مرزی (به ویژه افغانستان) نشأت بگیرند، با پشتیبانی اطلاعاتی و فنی سایر اعضا مقابله کند.
پیامد دوم، کنترل مواد مخدر است که با توجه به اینکه افغانستان محور اصلی تولید مواد مخدر است، فعال‌سازی مرکز مبارزه با مواد مخدر SCO می‌تواند به شکل‌گیری جبهه‌ای متحد برای مدیریت این بحران در مرزهای شرقی ایران منجر شود که تاثیر مستقیمی بر امنیت داخلی دارد.
حضور ایران در سطح معاون اول رئیس‌جمهور در این نشست اجرایی نشان‌دهنده تعهد عملی به سازمان است. پیگیری مستمر برای تسریع در تدوین این اسناد امنیتی حیاتی است تا اطمینان حاصل شود که ملاحظات و منافع امنیتی ایران در طراحی ساختارها و پروتکل‌های عملیاتی این مراکز لحاظ شده و تصمیم‌گیری‌ها صرفا تحت تاثیر بازیگران دیگر نباشد.
تاکید بر اجرای مصوبات مرتبط با اضافه شدن زبان انگلیسی به زبان‌های رسمی در نهادهای دائمی SCO و ایجاد واحدهای ترجمه، یک گام مهم در تسهیل ارتباطات فنی و تخصصی است.
این امر شکاف‌های زبانی را در مذاکرات اقتصادی، فنی و علمی کاهش داده و امکان تعامل مستقیم و موثرتر بین کارشناسان ایرانی با همتایان روسی، چینی، هندی و آسیای مرکزی را فراهم می‌سازد.
فناوری‌های نوظهور و آینده توسعه
ایران نیازمند جهش در بخش‌های فناوری‌های راهبردی مانند هوش مصنوعی، انرژی‌های نو و امنیت سایبری برای عبور از چالش‌های اقتصادی است. تمرکز SCO بر توسعه فناوری‌های جدید، فرصتی است که ایران در چارچوب توافقات دوجانبه با چین و روسیه و سازوکارهای چندجانبه SCO به دسترسی‌های فنی و علمی مورد نیاز دست یابد؛ دسترسی‌هایی که در حالت عادی به دلیل محدودیت‌های اعمال‌شده از سوی غرب، غیرممکن می‌نماید.
تایید نقش شهرهایی مانند چینگ‌دائو به عنوان پایتخت فرهنگی و تاکید بر نقش شهرها در توسعه منطقه‌ای، نشان می‌دهد که جنبه‌های حکمرانی نرم و توسعه شهری در دستور کار اجرایی قرار دارد. ایران می‌تواند از تجربیات کشورهای عضو در مدیریت کلان‌شهرها، توسعه پایدار زیرساخت‌های شهری و مدیریت گردشگری منطقه‌ای بهره ببرد.
بیانیه مشترک نخست‌وزیران، یک دستاورد مهم دیپلماتیک و اجرایی برای ایران محسوب می‌شود که اهداف سه‌گانه کشور را در حوزه‌های تقویت جایگاه ژئوپلیتیک، رونق اقتصادی از طریق ترانزیت و ارتقای امنیت عملیاتی تقویت می‌کند.
با این حال، نکته راهبردی نهایی این است که ایران باید در اجرای این اسناد، به ویژه در حوزه مالی و امنیتی، دقت کافی داشته باشد. هدف نباید تبدیل شدن به یک حلقه منفعل در یک بلوک اقتصادی-امنیتی تحت رهبری دو قدرت اصلی (مسکو و پکن) باشد. توازن میان تعهدات محوری SCO و حفظ استقلال عمل در سیاست خارجی و اقتصادی، شرط اساسی برای بهره‌برداری حداکثری ایران است. ریاست آتی قرقیزستان فرصت مناسبی خواهد بود تا ایران بر لزوم تمرکز بر منافع کشورهای در حال توسعه و کاهش تمرکز صرف بر دو قدرت بزرگ سازمان، تاکید مجدد نماید و نقش SCO را به عنوان یک مجمع واقعا چندجانبه تثبیت کند.
* دانشجوی علوم سیاسی دانشگاه تهران
