ضروریات لازم
پایداری جوی در فصول سرد و انباشت آلایندهها در لایههای پایین جو، شدت و تداوم این آلودگی را به طور قابلتوجهی افزایش میدهد.این مشکل نه تنها بر سلامت عمومی تاثیر میگذارد، بلکه هزینههای اقتصادی و اجتماعی زیادی را به همراه دارد. یکی از اصلیترین عوامل ایجاد آلودگی هوا، انتشار آلایندههای ناشی از وسایل نقلیه موتوری، بهویژه خودروهای سواری است. در این گزارش، به بررسی نقش خودروهای سواری در آلودگی هوای شهری پرداخته و راهکارهایی برای کاهش این آلایندهها ارائه خواهیم داد.
طبق گزارشهای سازمان حفاظت محیط زیست ایران، تهران به دلیل ترافیک سنگین و استفاده گسترده از خودروهای شخصی، یکی از آلودهترین شهرهای دنیا از نظر آلودگی هواست. در این میان، خودروهای سواری بهعنوان یکی از منابع اصلی انتشار آلایندهها شناخته میشوند. خودروهای سواری به عنوان یک منبع اصلی آلودگی، انواع آلایندههای خطرناک مانند ذرات معلق (PM۲.۵)، اکسیدهای نیتروژن (NOx) و گازهای گلخانهای مانند دیاکسید کربن (CO۲) را به هوا منتقل میکنند. ذرات معلق که به دلیل سوخت ناقص و سیستمهای ناکارآمد موتور خودروها در هوا منتشر میشوند، میتوانند به ریهها و سیستم تنفسی آسیب جدی وارد کنند. بر اساس آنچه در گزارشهای رسمی آمده است، سهم خودروها در آلودگی هوای تهران حدود ۸۳ تا ۹۰ درصد از کل آلودگی تهران است. اما این عدد به معنای آن نیست که همه این سهم از خودروهای سواری است! تمرکز صرف بر «خودروی سواری» میتواند تصویر ناقصی ارائه دهد.
خودروهای سواری بهویژه در ساعات اوج ترافیک و در مناطقی که ترافیک سنگینتر است، به میزان زیادی آلایندگی تولید میکنند. تهران با توجه به جمعیت بالا و تعداد زیاد خودروها، بهویژه در فصول سرد سال که شرایط جوی برای پراکندگی آلایندهها مساعد نیست، با بحران آلودگی هوا مواجه است. افزایش تعداد خودروهای شخصی و ضعف در حملونقل عمومی باعث شده است که تکیه زیادی بر خودروهای سواری در جابهجایی مردم وجود داشته باشد.
یکی از مشکلات اصلی در این زمینه، وضعیت کیفیت سوخت و استفاده از خودروهای فرسوده است. بسیاری از خودروهایی که در تهران تردد دارند، بهویژه خودروهای قدیمیتر و بدون سیستمهای کاهش آلایندگی، قادر به کاهش انتشار آلایندهها نیستند. علاوه بر این، استفاده از سوختهای بیکیفیت و عدم رعایت استانداردهای محیط زیستی توسط تولیدکنندگان خودرو، شدت آلودگی را افزایش میدهد.
در رابطه با سهم خودروهای سواری در حجم ترددها میتوان به این نکته اشاره کرد که در شهرهایی مانند تهران، بخش قابلتوجهی از سفرهای روزانه با خودروی شخصی انجام میشود. تمرکز سفرها در ساعات اوج، سبب ایجاد صفهای طویل، کاهش سرعت متوسط و افزایش مدت روشن بودن موتور میشود؛ یعنی مصرف سوخت بیشتر و آلودگی بیشتر.
علاوه بر آن، فرسودگی خودروها و کیفیت پایین برخی سوختها، راندمان موتور را کاهش داده و تولید آلایندهها را بهطور چشمگیری افزایش میدهد. خودروهای کاربراتوری یا مدلهای قدیمی، چند برابر بیشتر از خودروهای جدید، آلاینده منتشر میکنند.
برخی از چالشهای موجود در مدیریت آلودگی ناشی از خودروها را میتوان در مواردی مانند جذابیت استفاده از خودروی شخصی به جهت ضعف شبکه حملونقل عمومی در پاسخگویی به حجم تقاضا و نبود مشوقهای کافی برای استفاده از حملونقل پاک برشمرد.
کمبود زیرساختهای حملونقل پاک (کمبود مسیرهای دوچرخهسواری پیوسته و امن) و همچنین محدود بودن زیرساخت شارژ خودروهای برقی، ناهماهنگی میان شهرداری، وزارت صمت و سازمان محیط زیست در اجرای سیاستها از دیگر چالشهای موجود در زمینه مدیریت آلودگی ناشی از خودروهاست.
همچنین در شرایط تحریم و محدودیتهای اقتصادی، صنعت خودروی ایران با مشکلات جدی برای بهبود تکنولوژی تولید خودرو مواجه است. از یک سو، تحریمها دسترسی به فناوریهای نوین و قطعات باکیفیت را محدود کرده و از سوی دیگر، صنعت خودرو نتوانسته بهسرعت به استانداردهای جهانی در زمینه کاهش آلایندگی دست یابد. بسیاری از خودروهای تولیدی کشور، بهویژه مدلهای قدیمی، فاقد سیستمهای کاهش آلاینده مانند کاتالیزورهای موثر یا فیلتر ذرات هستند و همین مساله باعث افزایش انتشار آلایندهها میشود. علاوه بر این، سوخت نامناسب نیز به تشدید این وضعیت کمک میکند. استفاده از سوختهای بیکیفیت، بهویژه بنزینهای دارای آلودگی و افزودنیهای نادرست، موجب احتراق ناقص و افزایش آلایندهها میشود. بنابراین، برای حل معضل آلودگی هوا، نیاز به یک رویکرد جامع است که علاوه بر بهبود تکنولوژی خودرو، به کیفیت سوخت و توسعه حملونقل عمومی نیز توجه کند.
در ادامه راهکارهایی جهت کاهش آلودگی ناشی از خودروهای سواری بیان میشود:
۱- ارتقای حملونقل عمومی (افزایش ظرفیت مترو و خطوط BRT)، نوسازی ناوگان اتوبوسرانی با مدلهای برقی و هیبریدی، ایجاد اتصال بین مدلی (مترو - اتوبوس - دوچرخه).
۲- اصلاح سیاستهای انگیزشی از جمله ارائه یارانه برای خرید خودروهای برقی و هیبریدی، افزایش هزینه نگهداری یا تردد خودروهای پرمصرف و آلاینده، تخفیف بیمه یا عوارض برای خودروهای کممصرف.
۳- توسعه زیرساختهای حملونقل پاک از قبیل احداث شبکههای امن دوچرخهسواری در مناطق پررفتوآمد، ایجاد ایستگاههای شارژ سریع در نقاط کلیدی شهر.
۴- سختگیری در معاینه فنی مانند اعمال جریمه واقعی برای خودروهای فاقد معاینه فنی، کنار گذاشتن خودروهای بسیار فرسوده (بهویژه مدلهای قبل از ۸۵).
۵- مدیریت تقاضای سفر؛ به طور مثال گسترش دورکاری برای برخی مشاغل، تمرکززدایی از خدمات و ادارات، ایجاد محدودههای کمانتشار (Low Emission Zone).
۶- توجه به رویکرد شهر ۱۵دقیقهای (FMC).
به طور کلی میتوان اذعان کرد که آلودگی هوا نتیجه ترکیبی از عوامل مختلف است، اما خودروهای سواری بهعنوان یکی از بازیگران اصلی این بحران نقشی تعیینکننده دارند. کاهش آلودگی ناشی از خودروها نه تنها نیازمند توسعه فناوری و زیرساخت است، بلکه وابسته به تغییر رفتار سفر شهروندان و اصلاح سیاستهای شهری است. اگر مجموعهای از سیاستهای هوشمندانه، حملونقل کارآمد و نظارت قوی بهصورت همزمان اجرا شود، میتوان امید داشت که کیفیت هوای شهرهای ایران بهطور معنیداری بهبود پیدا کند.
* دانشجوی کارشناسی ارشد آمایش شهری، دانشگاه تهران
