کارشناسان ایرانی و عراقی به برخی نگرانیها درباره آینده تجاری بندر فاو پس از تکمیل اتصال ریلی دو کشور پاسخ دادند
منفعت دوسویه راه‌آهن شلمچه - بصره
صرف‌نظر از برآورد سالانه پنج تا هفت‌میلیون مسافر خط آهن شلمچه – بصره، کارکرد تجاری این مسیر ریلی در وهله اول، قرار است معطوف به ترابری کالا میان دو کشور شود و با تمرکز بر تجارت دوجانبه مورد بهره‌برداری قرار گیرد. در حال حاضر حجم سالانه تجارت ایران و عراق ۱۲میلیارد دلار است که چشم‌انداز افزایش آن تا ۲۰میلیارد دلار وجود دارد. با این وصف، بازدهی تجاری راه‌آهن شلمچه - بصره افزون بر کارکرد مسافری آن، از هم‌اکنون تضمین شده به نظر می‌رسد.
یک کارشناس درباره فواید اقتصادی بندر فاو برای ایران و عدم تعارض میان راه‌اندازی خط ریلی شلمچه - بصره با توسعه فاو گفت: «جمهوری اسلامی ایران به توسعه بندر فاو علاقه‌مند است؛ زیرا در حال حاضر بخش قابل‌توجهی از واردات کشور از طریق بندر جبل‌علی امارات انجام می‌شود. جمهوری اسلامی ایران از منظر سیاسی و اقتصادی و در صورت ظرفیت بندر فاو، علاقه‌مند است بخش مهمی از این تجارت را از بندر فاو عراق انجام دهد.
از سوی دیگر متقاضیان ترانزیت از ایران و عراق در مسیر شمال - جنوب متفاوت از یکدیگر هستند؛ به نحوی که متقاضیان عبور از مسیر ایران، کشورهای آسیای میانه، کشورهای منطقه قفقاز و روسیه با هدف رسیدن به هند هستند و در طرف مقابل متقاضیان عبور از عراق، عمدتا چین و کشورهای اروپایی هستند که تسهیل تجارت بین شرق آسیا و اروپا را دنبال می‌کنند. بنابراین از آنجا که اروپایی‌ها اختلافات راهبردی سیاسی - امنیتی با جمهوری اسلامی ایران دارند و حاضر به گره‌زدن منافع کلان اقتصادی خود به ایران نمی‌شوند، این دو مسیر با یکدیگر تعارض ندارد؛ بلکه می‌توانند زمینه همکاری راهبردی میان دو کشور را فراهم کند.»
به گزارش «دنیای اقتصاد»، اتصال ریلی ایران و عراق از طریق راه‌آهن شلمچه – بصره، موضوع محوری نشستی با عنوان «نقش زیرساخت‌های ارتباطی در ایجاد وحدت بین کشورهای اسلامی» بود که طی آن، کارشناسانی از ایران و عراق به بیان دیدگاه‌های خود درباره ضرورت ساخت این خط پرداختند.
یکی از مهم‌ترین شاخص‌های توسعه ارتباطات میان کشورهای اسلامی، وجود زیرساخت‌های ارتباطی به‌ویژه از نوع امن و کم‌هزینه است. در این میان ایجاد خطوط ریلی نقش برجسته‌ای دارند؛ چراکه در کنار کم‌هزینه بودن نسبت به ناوگان هوایی و در مواردی جاده‌ای، به‌عنوان یکی از مولفه‌های اثرگذار در توسعه ارتباطات تجاری و مردمی، گزینه‌ای امن‌تر نسبت به ارتباطات جاده‌ای نیز محسوب می‌شود.
ایران و عراق نیز به‌عنوان دو کشور مهم جهان اسلام، از چند دهه پیش به دنبال توسعه ارتباط ریلی به‌ویژه از طریق مسیر ریلی شلمچه - بصره بوده‌اند. یونس الکعبی، مدیرعامل سابق راه‌آهن عراق با اشاره به اهمیت پروژه خط ریلی شلمچه - بصره درباره روند احداث آن گفت: «پروژه اتصال ریلی شلمچه - بصره به عنوان یک پروژه بزرگ میان دو کشور در حال ساخت است که مین‌روبی بخشی از مسیر توسط ایران انجام شده و باقی‌مانده آن نیز تا دو ماه آینده تکمیل می‌شود. همچنین ساخت پل متحرک ۸۰۰متری روی شط‌العرب توسط ایران در حال انجام است. عراق نیز مطابق توافق، پس از اتمام مین‌روبی، زمین‌ها را به شرکت اسپانیایی برای ساخت خط ریلی تحویل خواهد داد.»
وی با بیان اینکه بودجه مورد نیاز برای احداث این پروژه نیز از سوی دولت عراق تامین شده است، گفت: این اتصال، مزایای اقتصادی قابل‌توجهی برای دو کشور دارد؛ به عنوان مثال این خط ریلی، می‌تواند با تبدیل ایران و عراق به عنوان گذرگاه مواصلاتی، ارتباط ریلی کشورهای مسلمان دیگر در منطقه اعم از پاکستان، افغانستان، تاجیکستان، آذربایجان و ترکمنستان را با عربستان برای زیارت مکه و مدینه برقرار کند. این موضوع از ابعاد اقتصادی و سیاست منطقه‌ای برای ایران و عراق قابل‌توجه است.
الکعبی همچنین به برخی مخالفت‌های بی‌مبنا در عراق با این پروژه اشاره کرد و گفت: «به نظر بنده بهترین پاسخ به تردیدها و تشکیک‌ها درباره منافع احداث خط ریلی شلمچه - بصره، تکمیل هرچه سریع‌تر این مسیر است. در صورت استفاده از مسیر شلمچه – بصره برای انتقال بار، در مرحله نخست تنها کالاهای تولیدشده در ایران باید از این مسیر منتقل شوند.
به عبارت دیگر، این خط ابتدا به تجارت دوجانبه ایران و عراق اختصاص پیدا کند. در این مدل، کالاهای خارجی یا ترخیص‌شده در بنادر ایرانی، مجاز به ورود به عراق از این مسیر نیستند و باید از بنادر عراق وارد شوند.» علی حسون، مسوول پرونده ریلی مرکز سیاست عمومی الرواق بغداد نیز درباره اهمیت چندبعدی اتصال ریلی میان ایران و عراق گفت: «تبادل تجاری میان ایران و عراق هم‌اکنون بیش از ۱۲میلیارد دلار برآورد می‌شود و توسعه شبکه ریلی می‌تواند زمینه‌ساز ارتقای این حجم از مبادلات باشد.
بنابراین اهمیت راه‌آهن صرفا به بُعد مسافری محدود نمی‌شود و شبکه حمل‌ونقل تجاری و انتقال کالا نیز به‌طور مستقیم از آن منتفع می‌شود.» وی گفت: «اتصال ریلی عراق به ایران، ترکیه و سایر کشورها، فرصتی ارزشمند است؛ چراکه حمل‌ونقل ریلی هم ایمن‌تر و هم کم‌هزینه‌تر است. در این خصوص لازم است که مسیر ریلی خسروی - خانقین که از اهمیت ویژه‌ای حتی بیش از شلمچه–بصره برخوردار است نیز فعال شود؛ چراکه این مسیر در مرکز عراق واقع شده و ایران را مستقیما به پایتخت عراق متصل می‌کند.»
چشم‌انداز تجارت ایران و عراق
مرتضی ناصریان، کارشناس حوزه حمل‌ونقل ریلی، معتقد است با توجه به سطح بالای روابط بین ایران و عراق، این اتصال ریلی یک پروژه اولویت‌دار است. وی توضیح داد: «ایران و عراق پیوندهای اقتصادی، اجتماعی و مردمی عمیقی دارند. برای مقایسه، حجم صادرات و واردات ایران با اروپا کمتر از ۱۰درصد مبادلات ما با عراق است.
همچنین سالانه بین ۵ تا ۷میلیون مسافر بین دو کشور تردد می‌کنند. به همین دلیل اتصال ریلی ایران و عراق یک پروژه اولویت‌دار برای هر دو کشور است؛ چراکه حمل‌ونقل ریلی نه‌تنها هزینه جابه‌جایی مسافر و کالا را کاهش می‌دهد، بلکه جایگاه ایران و عراق را در زنجیره ارزش منطقه‌ای و بین‌المللی تقویت می‌کند؛ موضوعی که می‌تواند زمینه‌ساز کاهش فشارهای تحریمی بر ایران نیز شود. به گفته وی، هدف اولیه از احداث این خط، جابه‌جایی مسافر است اما ظرفیت مازاد قابل‌توجهی برای حمل بار نیز وجود دارد.»
محمدجواد شاهجویی، بنیانگذار اندیشکده حمل‌ونقل ایران و رئیس کمیته برنامه‌ریزی انجمن مهندسی حمل‌ونقل ایران نیز، در توضیح ضرورت ایجاد شبکه جاده‌ای و ریلی گسترده بین ایران و عراق با توجه به افق تجاری-اقتصادی پیش‌رو، اتصال ریلی شلمچه و بصره را زمینه‌ای برای تقویت ارتباط ایران و عراق با کشورهای آسیایی به‌ویژه چین دانست و گفت: «چین، قصد دارد از مسیر ایران و عراق برای صادرات کالا به اروپا و آفریقا بهره‌برداری کند؛ لذا توسعه ارتباط ریلی میان چین و ایران می‌تواند زمینه‌ای برای تقویت ارتباطات عراق با چین و آسیای میانه نیز باشد.
پروژه‌هایی همچون راه‌آهن شلمچه - بصره، هرات - مزار شریف به تحقق هدف ایجاد شبکه ریلی یکپارچه از چین تا عراق با عبور از ایران کمک می‌کند.» به گفته وی، برخی برآوردها حاکی است ظرفیت اقتصادی مبادلات میان دو کشور ایران و عراق در چند سال آینده به حدود ۲۰میلیارد دلار در سال خواهد رسید؛ درحالی‌که شبکه‌های جاده‌ای و حتی خط ریلی شلمچه - بصره در صورت احداث، پاسخگوی این حجم از مبادلات نخواهند بود.
جاسم الحیدری، مدیر سابق طراحی و برنامه‌ریزی وزارت حمل‌ونقل عراق نیز، ارتباط ریلی با ایران را برای دولت و ملت عراق بسیار مهم دانست و عنوان کرد: «این پروژه برای دو ملت بسیار مهم است؛ چراکه زمینه‌های ارتباط بین عراق و کشورهای دیگر را نیز فراهم می‌کند. با توجه به جایگاه جغرافیایی عراق، ارتباط ریلی با ایران می‌تواند زمینه‌ای برای ارتباط با کشورهای دیگر نیز باشد؛ ضمن اینکه ایران نیز می‌تواند از طریق اتصال به عراق، به کشورهای دیگر به‌ویژه کشورهای عربی همسایه عراق متصل شود.»
صمد محمدی، کارشناس اندیشکده سحاب نیز با اشاره به فواید اقتصادی بندر فاو برای ایران و عدم تعارض میان راه‌اندازی خط ریلی شلمچه - بصره با توسعه فاو و جاده توسعه برخلاف ادعای برخی جریان‌ها در عراق گفت: «جمهوری اسلامی ایران به توسعه بندر فاو علاقه‌مند است؛ زیرا در حال حاضر بخش قابل‌توجهی از واردات کشور از طریق بندر جبل‌علی امارات انجام می‌شود. جمهوری اسلامی ایران از منظر سیاسی و اقتصادی و در صورت ظرفیت بندر فاو، علاقه‌مند است بخش مهمی از این تجارت را از بندر فاو عراق انجام دهد.
از سوی دیگر متقاضیان ترانزیت از ایران و عراق در مسیر شمال - جنوب متفاوت از یکدیگر هستند؛ به نحوی که متقاضیان عبور از مسیر ایران، کشورهای آسیای میانه، کشورهای منطقه قفقاز و روسیه با هدف رسیدن به هند هستند و در طرف مقابل متقاضیان عبور از عراق، عمدتا چین و کشورهای اروپایی هستند که تسهیل تجارت بین شرق آسیا و اروپا را دنبال می‌کنند. بنابراین از آنجا که اروپایی‌ها اختلافات راهبردی سیاسی - امنیتی با جمهوری اسلامی ایران دارند و حاضر به گره‌زدن منافع کلان اقتصادی خود به ایران نمی‌شوند، این دو مسیر با یکدیگر تعارض ندارد؛ بلکه می‌توانند زمینه همکاری راهبردی میان دو کشور را فراهم کند.»
به گزارش «دنیای اقتصاد»، طرح موضوع اتصال ریلی شلمچه و بصره به قبل از انقلاب اسلامی برمی‌گردد. سال ۱۳۴۷ قراردادی با عنوان موافقت‌نامه ترانزیت میان حکومت پهلوی و رژیم بعث عراق منعقد شد که البته به علت اختلافات دو طرف، هیچ پیشرفتی به دنبال نداشت. در سال ۱۳۵۶ دوباره قراردادی با عنوان اتصال راه‌آهن ایران و عراق منعقد شد که این بار هم به دلیل وقوع انقلاب اسلامی و دشمنی‌های رژیم بعث علیه ایران، عملا اجرای آن غیرممکن شد.
در سال‌های اخیر به دنبال برقراری روابط سیاسی سطح بالا میان ایران و عراق، تبادلات توریستی و اقتصادی میان طرفین با رشد قابل‌توجهی روبه‌رو شد و اتصال ریلی دو کشور بار دیگر در کانون توجه قرار گرفت. با این حال یکی از دلایل کندی در تخصیص اعتبار از سوی دولت عراق به این پروژه، برخی مخالفت‌ها از ناحیه برخی فعالان اقتصادی عراقی با اتصال ریلی دو کشور بود.
اما این نگرانی نسبت به افت عملکرد تجاری بندر فاو یا به حاشیه رانده شدن طرح‌های توسعه این بندر، بیراه است؛ چراکه در گام اول قرار است این ریل با کاربری مسافری مورد بهره‌برداری قرار گیرد و مازاد ظرفیت آن نیز صرف تجارت دوجانبه میان ایران و عراق شود؛ ضمن اینکه خط آهن شلمچه - بصره، زمینه‌ساز اتصال عراق به شبکه یکپارچه ریلی در منطقه و سایر کشورهای فرستنده کالا مثل هند خواهد بود و از این بابت، مزایای ژئوپلیتیک آن در بلندمدت، به مراتب بیشتر از کارکرد دوجانبه است.
