المانیتور مسیر تازه ایران برای عبور از تحریم‌ها و حضور در کریدورهای ریلی را بررسی کرد
خیز تهران برای اوراسیا
سابینا صدیقی، گزارشگر حوزه خاورمیانه و جنوب آسیا، سه‌شنبه ۴ نوامبر در پایگاه تحلیلی المانیتور نوشت: در فاصله هفته پایانی اکتبر، تهران برنامه‌هایی برای از سرگیری خط باری ITI که مدت‌ها متوقف مانده بود نهایی کرد، هم‌زمان یک توافق پنج‌ساله جدید با ترکیه و افغانستان برای ساخت راه‌آهن هرات - مزارشریف امضا کرد و همچنین گام‌هایی برای تکمیل آخرین بخش باقیمانده از کریدور حمل‌ونقل شمال - جنوب با روسیه برداشت. در هفته‌های اخیر، مقاماتی از ایران، پاکستان، افغانستان و ترکیه چندین نشست مشترک برگزار کرده‌اند تا زمان‌بندی ساخت، ارتقای خطوط موجود و توافق‌های عملیاتی را هماهنگ کنند؛ نشانه‌ای از تلاش تازه برای تبدیل طرح‌های طولانی‌مدت به پروژه‌های واقعی.
احیای خط ITI
در کنفرانس حمل‌ونقل منطقه‌ای که ۲۵ اکتبر با حضور ۱۱ کشور در اسلام‌آباد برگزار شد، فرزانه صادق وزیر راه و شهرسازی ایران با وزرای بازرگانی، ارتباطات و راه‌آهن پاکستان دیدار کرد تا برنامه ازسرگیری خدمات قطار باری ITI را پیش ببرد. قرار است به‌زودی یک برنامه اقدام مشترک برای گسترش همکاری‌ها اعلام شود که شامل ارتقای مسیر کویته - تفتان خواهد بود. اجرای این پروژه از سال آینده آغاز می‌شود. صادق از هر دو طرف خواست اجرای توافق‌های موجود را تسریع کنند. پیش‌بینی می‌شود سرویس باری تا ۳۱ دسامبر از سر گرفته شود، مشروط بر نهایی شدن مذاکرات درباره نوع کالاهای قابل‌حمل و جزئیات اجرایی.
از زمان آغاز به کار دولت مسعود پزشکیان در تیر ۲۰۲۴، توسعه شبکه راه‌آهن در صدر اولویت‌های دولت ایران قرار گرفته است. بااینحال، هرچند خط ITI همواره به‌عنوان پلی میان اروپا و جنوب آسیا مطرح بوده، از زمان آغاز آن در سال ۲۰۰۹چندین بار فعال و سپس متوقف شده است. این پروژه بخشی از طرح «اتصال منطقه‌ای» سازمان همکاری اقتصادی (ECO) محسوب می‌شود و آخرین بار در دسامبر ۲۰۲۱ راه‌اندازی شد، اما تنها هشت ماه بعد به‌دلیل مشکلات اداری، مالی و زیرساختی متوقف شد. طارق فرهادی، مشاور ارشد پیشین صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی در ژنو، به المانیتور گفت که شبکه ریلی ایران نیازمند نوسازی است، اما «مشکلات سیستمی بزرگ‌تر مانند زیرساخت‌های برق و توزیع انرژی، ظرفیت رشد این شبکه را تحت‌الشعاع قرار داده است». او افزود: «اگر تحریم‌های غربی وجود نداشت، لازم بود مطالعه‌ای امکان‌سنجی انجام شود تا نشان دهد شبکه ریلی توسعه‌یافته چه میزان تجارت اضافی می‌تواند جابه‌جا کند که در‌حال‌حاضر زیرساخت موجود قادر به آن نیست.»
قطار به افغانستان
در قلب این استراتژی، پروژه راه‌آهن هرات - مزارشریف قرار دارد؛ طرحی که می‌تواند هم‌زمان موجب گسترش نفوذ اقتصادی تهران و تقویت مرزهای غربی کشور شود و همچنین محک خوبی برای این باشد که آیا کابل می‌تواند از اتصال جدید خود برای تعامل منطقه‌ای بهره گیرد یا خیر. در حاشیه سی‌وششمین نشست منطقه‌ای راه‌آهن‌های خاورمیانه که ۲۲ اکتبر در ترکیه برگزار شد، این پروژه جان تازه‌ای گرفت. جبار علی ذاکری، معاون وزیر راه ایران؛ محمد اسحاق صاحب‌زاده، معاون وزیر کارهای عامه طالبان؛ و ویسی کورت، مدیرکل راه‌آهن دولتی ترکیه، یادداشت تفاهمی برای تعمیق همکاری‌های ریلی امضا کردند. ذاکری در مذاکرات تاکید کرد که اتصال شبکه‌ها، کاهش زمان ترانزیت بار و گسترش خدمات مسافری از ارکان اصلی همگرایی منطقه‌ای و توسعه پایدار هستند. هیات ترکیه نیز بر چشم‌انداز بلندمدت این پروژه تاکید کرد؛ اتصال ایران به چین از طریق افغانستان، که می‌تواند مسیر تجاری جدیدی در سراسر اوراسیا ایجاد کند.
تکمیل کریدور شمال - جنوب (INSTC)
در ادامه این تلاش‌ها، تهران و مسکو قرار است در ماه جاری توافق ساخت راه‌آهن رشت - آستارا را که مدت‌ها به تاخیر افتاده، نهایی کنند. این اقدام هم‌زمان با آغاز اجرای «پیمان مشارکت راهبردی جامع ۲۰ ساله» میان روسای‌جمهور پزشکیان و پوتین خواهد بود که در ژانویه ۲۰۲۵ امضا شد. این مسیر ۱۶۲ کیلومتری، آخرین حلقه مفقوده کریدور بین‌المللی حمل‌ونقل شمال - جنوب (INSTC) را تکمیل می‌کند؛ مسیر چندوجهی‌ای که بنادر هند را از طریق ایران، قفقاز و روسیه به شمال اروپا متصل می‌سازد.
با این اتصال، تهران می‌تواند به مرکز ترانزیتی اصلی در امتداد محور شمال - جنوب تبدیل شود. صادق در گفت‌وگویی با خبرگزاری «ترند» جمهوری آذربایجان در اواسط اکتبر اعلام کرد که ایران تا پایان سال تملک زمین را تکمیل خواهد کرد، در‌حالی‌که روسیه هم‌اکنون مطالعات مقدماتی ساخت را آغاز کرده است. به‌محض راه‌اندازی، ایران قصد دارد در مرحله نخست سالانه تا ۱۵میلیون تن بار را از طریق این مسیر جابه‌جا کند. نیکیتا اسمگین، تحلیلگر مستقل روابط ایران و روسیه، به المانیتور گفت که کریدور INSTC پس از جنگ اوکراین و اعمال تحریم‌های غرب، برای روسیه به‌عنوان مسیر ترانزیتی جایگزین «اهمیت ویژه‌ای» یافته است.
او افزود که این کریدور «امنیت لجستیکی» روسیه را افزایش می‌دهد و ایران نیز در برابر تحریم‌ها «شریکی قابل‌اعتماد» محسوب می‌شود. در‌حالی‌که ترکیه و چین تا حدی به تحریم‌های غرب علیه روسیه واکنش نشان داده‌اند - چین هنوز حجم زیادی از نفت روسیه را می‌خرد، اما از روش‌های پرداخت خاصی برای دور زدن تحریم‌های ثانویه استفاده می‌کند - ایران «موضع غرب را کاملا نادیده گرفته است، زیرا خود نیز تحت تحریم‌های گسترده قرار دارد». بااینحال، اسمگین هشدار داد که اگرچه INSTC به‌صورت رسمی وجود دارد، اما کارایی آن پایین است، زیرا نبود اتصال ریلی مستقیم میان ایران و روسیه باعث شده بسیاری از شرکت‌ها مسیرهای جایگزین را ترجیح دهند.
با تکمیل خط رشت - آستارا، می‌توان یک مسیر ریلی پیوسته از سن‌پترزبورگ تا بندرعباس ایجاد کرد. او تاکید کرد که «فقط ساخت این مسیر کافی نیست»، زیرا بیشتر خطوط ریلی ایران تک‌خطه‌اند و نیاز به دومین خط، سکوهای طولانی‌تر و خطوط تخلیه جدید دارند. به گفته او، تکمیل بخش رشت - آستارا ممکن است تنها «گام نخست» برای کارآمدسازی واقعی بخش ریلی کریدور شمال - جنوب باشد.
ریسک‌های امنیتی پیش رو
در‌حال‌حاضر، تنش‌های رو‌به‌افزایش میان اسلام‌آباد و کابل می‌تواند اجرای بخش افغانستانی طرح ریلی ایران را به تاخیر بیندازد، در‌حالی‌که بی‌ثباتی سیاسی در افغانستان نیز خطرات امنیتی را تشدید می‌کند. حتی بدون این عوامل، سابقه ضعیف طالبان در حفاظت از زیرساخت‌های ساخته‌شده توسط خارجی‌ها همچنان نگرانی عمده‌ای است. شهریار حاتم، مشاور روابط بین‌الملل در امور ایران در گفت‌وگو با المانیتور، گفت که خط ITI هنگام عبور از استان بلوچستان پاکستان با «تهدیدهای عملیاتی جدی» مواجه است. او افزود که احتمال «حملات هدفمند سایبری، فیزیکی یا نظامی» علیه زیرساخت‌های INSTC از سوی «قدرت‌های خارجی متخاصم» نیز وجود دارد. حاتم خاطرنشان کرد مسیرهای مورد حمایت غرب مانند «کریدور میانی» و «کریدور زنگزور» که با پشتیبانی ترکیه و جمهوری آذربایجان در حال توسعه‌اند، می‌توانند ایران را از بازار ترانزیت اوراسیا دور بزنند و از دید تهران، «تهدیدی راهبردی» محسوب می‌شوند. تحریم‌های غرب همچنان دسترسی تهران به منابع مالی و فناوری را محدود کرده و روند همکاری‌ها و سرمایه‌گذاری‌های فرامرزی را کند کرده‌اند.
به گفته فرهادی، برنامه توسعه محور ایران «تا زمانی که کشور تحت تحریم است، محدودیت‌های جدی دارد». بااینحال، حاتم معتقد است استراتژی ریلی ایران می‌تواند به «تقویت تاب‌آوری ملی در برابر تحریم‌ها» کمک کند. او گفت: با این طرح، ایران می‌تواند «از محل عوارض ترانزیتی ارزآوری کند و اثر تحریم‌ها را کاهش دهد»، مسیرهای تجاری خود را متنوع سازد، از گلوگاه‌های دریایی شلوغ اجتناب کند و «نفوذ منطقه‌ای خود را تحکیم کند». به گفته او، حجم کل ترانزیت کالا از خاک ایران در ۱۱ ماه منتهی به فوریه ۲۰۲۴ حدود ۲۶ درصد افزایش داشته است.
