۶ مزیت «نوآوری» در صنعت ساختمان

مرکز پژوهش‌ها و تحقیقات انجمن صنعت ساختمان، در یک مطالعه مبسوط پیرامون فناوری‌های نوین در این صنعت، نتایج آن را اخیرا در قالب «چالش‌ها و الزامات بهره‌مندی از فناوری‌های نوین صنعت ساختمان» تدوین کرد.

«دنیای‌اقتصاد» در این گزارش با استناد به مطالعه صورت گرفته توسط مرکز پژوهش‌های انجمن صنعت ساختمان، ضمن تشریح «مزایا‌، ضرور‌ت‌ها و همچنین موانع استفاده از فناوری‌های نوین در ساخت‌وساز»، راهکارهای پیشنهادی مدنظر این مرکز برای مانع‌زدایی از این مهم را نیز خطاب به سیاست‌‌گذار معرفی کرده است.

تکلیف دولت به مانع‌زدایی از صنعتی‌سازی ساختمان

 سال ۱۴۰۱ در پی تصویب آیین‌نامه حمایت از تولید دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین در حوزه راه‌وشهرسازی، مجموعه دولت مکلف شد هر آنچه را که نیاز است برای «استفاده‌ از فناوری‌های پیشرفته در جهت ساخت‌وساز صنعتی و مدرن ساختمان و مسکن» برای بخش‌خصوصی و سرمایه‌گذاران فراهم شود در کمترین زمان ممکن محقق کند. براساس آن آیین‌نامه، سیاستگذار باید امکانات، بسترها و حمایت‌های موثر برای ایجاد و فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان، واحدهای فناور و همچنین توسعه فناوری‌های نوین در حوزه‌های مسکن، معماری و شهرسازی را به عمل بیاورد.

در آن آیین‌نامه، به صراحت بر «ایجاد زیرساخت‌های لازم از طریق ارائه تسهیلات مالی، مشوق‌ها و تبیین ضوابط» از طرف دولت تاکید شده است. همچنین اولویت‌های حمایتی در قالب «تولید و عرضه صنعتی مسکن،‌ موارد منجر به بهینه‌سازی مصرف انرژی در ساختمان، استفاده از انرژی‌های پاک، استفاده از آب خاکستری و بازچرخانی آب در ساختمان و کاهش قیمت تمام‌شده ساخت مسکن و افزایش سرعت ساخت با راهکارهای فناورانه» معرفی شده است.

در قانون برنامه هفتم نیز تکلیف دیگری بر عهده دولت گذاشته شده است. براساس بند الف از ماده ۵۵ این قانون، باید تا پایان سال‌های برنامه هفتم، «حداقل ۱۵ درصد از برنامه تامین مسکن با استفاده از فناوری‌ نوین، صنعتی‌سازی (ساختمان‌ها یا قطعات ساختمانی پیش‌ساخته) و هوشمندسازی سازگار با اقلیم، با اولویت شهرک‌های مسکونی، انبوه‌سازی و توسعه شهرهای جدید به اجرا در بیاید.»

به‌رغم آنکه قوانین و مقررات مرتبط با بخش مسکن و ساختمان، تکالیفی را متوجه دولت جهت «بسترسازی برای مدرن‌سازی بخش مسکن و ساختمان» کرده است و همچنین، صرف نظر از این تکالیف، از آنجا که «مشکلات ناشی از رکود تورمی در این بخش»، ضرورت «چاره‌اندیشی» برای برون‌رفت از این وضعیت را دوچندان کرده است، اما وضع موجود و یافته‌های محققان نشان می‌دهد،‌ «نرخ استفاده از فناوری‌های نوین در صنعت ساختمان» پایین‌تر از سایر صنایع است، آن هم در شرایطی که طبق همین تحقیقات، بخش‌خصوصی انگیزه لازم برای استفاده از فناوری‌های نو در بخش مسکن و ساختمان را دارد.

چرا «فناوری‌های نو» در صنعت ساختمان مهم است؟

بخش مسکن و ساختمان در پذیرش فناوری و نوآوری‌های علمی و کاربردی نسبت به سایر صنایع، پیشرفت کمتری داشته است. این، نه به‌خاطر «عدم برقراری ارتباط» با این فناوری‌ها است بلکه ناشی از مشکلات و چالش‌های فعالان صنعت ساختمان در به‌کارگیری فناوری‌ها است تا جایی‌که به‌خاطر یکسری موانع، بسیاری از شرکت‌های کوچک و متوسط در دسترسی به فناوری‌های نوین ساختمانی، با مشکلاتی روبه‌رو هستند. از طرفی، بسیاری از مهندسان‌ نیز با این فناوری‌ها آشنا نیستند. با این حال، فناوری‌های نوین در صنعت ساختمان، ۶ مزیت برای اقتصاد، شهرها، شهروندان و همچنین بخش مسکن و ساختمان به همراه دارد.

فناوری‌های نوین، کارآیی، ایمنی و پایداری پروژه‌های مسکن و ساختمان را افزایش می‌دهند و به نوعی تضمین می‌کنند. این فناوری‌ها در عین حال سرعت اجرای پروژه‌های ساختمانی را افزایش می‌دهند و هزینه تولید مسکن را پایین می‌آورند؛ دو فاکتوری که اگر در این دوره از اقتصاد مسکن و ساختمان ایران بروز پیدا کند می‌تواند خیلی از مشکلات این بخش را برطرف سازد.

آثار مثبت و ماندگار زیست‌محیطی استفاده از فناوری‌های نوین، مزیت ششم آن است به‌طوری‌که آثار منفی محیط‌زیستی ناشی از فعالیت‌های ساختمانی سنتی از این طریق بسیار کاهش پیدا می‌کند. بخش مسکن و ساختمان در شرایط فعلی کشور، نباید به عنوان یک «انتخاب» به حوزه فناوری‌های نوین ساختمانی نگاه کند بلکه، این، «نیاز» امروز بخش محسوب می‌شود.

۴ تصویر از مسکن، ساختمان و شهرهای ایران، این «نیاز» را توضیح می‌دهد. تصویر اول مربوط به «نیاز سالانه کشور به ساخت مسکن جدید» است. از آنجا که بحران بافت‌های فرسوده، سکونتگاه‌های غیررسمی، انباشت تقاضای خرید خانه اول و همچنین روند نسبی رشد جمعیت، نیاز به «تولید اقتصادی و پرسرعت مسکن و ساختمان» را شکل داده، اما طبق نظر کارشناسان، با شکل فعلی ساخت‌وساز، یعنی سنتی‌سازی، امکان پاسخگویی موثر به این نیاز وجود ندارد.

بخش ساختمان به توسعه پایدار نیاز دارد. این مدل از توسعه، رشد و سرمایه‌گذاری ساختمانی را با کمترین آسیب از متغیرهای مختلف، تضمین می‌کند و در عین حال عوارض بیرونی را کاهش می‌دهد. به این ترتیب، مطابق تجربه جهانی ساخت‌وساز با فناوری‌های نوین، برای دستیابی به توسعه پایدار باید شرایط به‌کارگیری این فناوری‌ها به‌وجود بیاید.

موضوع لرزه‌خیزی پهنه سرزمینی کشورمان و عوارض تغییرات اقلیمی که به شکل سیل‌های ویرانگر در سال‌های اخیر بروز پیدا کرده، تصویر دیگری از نیاز به فناوری‌های نوین ساختمانی را ظاهر می‌کند. فناوری‌های نوین ساختمانی که ابعاد مختلفی را شامل می‌شود، امکان تولید ساختمان‌های تاب‌آور و مقاوم در برابر حوادث را برای بهره‌برداران رقم می‌زند. کشورمان طی دست‌کم دو سال اخیر با شیب تندتری نسبت به قبل، در مسیر «ناترازی انرژی» ورود کرده است.

کمبود شدید منابع آبی و همچنین افت ظرفیت تولید برق، در حال حاضر دو ابربحران برای شهرها و روستاهای ایران است که اثر منفی مستقیم روی رشد اقتصادی دارد.

تجربه‌های جهانی به‌کارگیری فناوری‌های نوین ساختمانی اثبات کرده است، یک راه کاهش یا بهینه‌سازی مصرف انرژی در انواع ساختمان‌ها، استفاده از همین «نوآوری‌ها» در صنعت ساختمان است. بنابراین، «نیاز» به فناوری‌ و نوآوری در ساختمان‌سازی با هدف کاهش ابعاد ناترازی، تصویر چهارم می‌تواند باشد.

موانع ورود «فناوری‌» به صنعت ساختمان

 در حال حاضر 5 مانع بزرگ مقابل ورود فناوری‌های نوین به صنعت ساختمان و بخش مسکن وجود دارد. هزینه اولیه بالا برای واردات تجهیزات جدید و پیشرفته (تعرفه‌های بالای گمرکی) در کنار عدم تولید مواد اولیه مورد نیاز، یکی از این موانع است که در عمل، دست صنعتگران بخش ساختمان و سرمایه‌گذاران و فعالان این حوزه برای بهره‌مندی از فناوری‌های نوین را بسته یا محدود کرده است. این چالش، هزینه سرمایه‌گذاری برای نوآوری را افزایش داده است.

از طرف دیگر، محدودیت‌های قانونی و نظارتی نیز برای به‌کارگیری فناوری‌ها در این بخش وجود دارد از جمله اینکه، قوانین و مقررات جاری در بخش مسکن و ساختمان با فناوری‌های جدید هماهنگ نیستند. روند پیچیده اخذ مجوز تولید فناورانه در صنعت ساختمان، یکی از مصادیق این چالش (مانع مقرراتی) است.

در این میان، تحریم‌های اقتصادی در سال‌های اخیر دسترسی به فناوری‌ها را برای فعالان این بخش محدود کرد. فقدان حمایت مالی و زیرساختی از به‌کارگیری نوآوری در صنعت ساختمان، خود به چالش برای بخش خصوصی تبدیل شده است. این حمایت‌ها می‌تواند هزینه واردات تکنولوژی و راه‌اندازی صنایع تولید قطعات پیش‌ساخته و تجهیزات جدید و مدرن را برای سرمایه‌گذار کاهش دهد. چالش دیگر، کمبود نیروی کار ماهر است که این خود به «آموزش» نیاز دارد.

روبات‌های «دیوار‌چین» در آمریکا

 فناوری‌های نوین ساختمانی، ابعاد گسترده‌ای دارد و از سازه، مصالح‌ساختمانی پیشرفته و بازیافتی و سیستم‌های ساخت‌وساز صنعتی را دربر می‌گیرد و تا مدل‌سازی اطلاعات پروژه، سیستم‌های پیش‌ساخته و تولید قطعات سبک ساختمان،‌ سیستم‌های خودکار ساختمان و همچنین ساختمان‌های دوستدار طبیعت را هم شامل می‌شود. در آمریکا به عنوان کشوری با سابقه استفاده گسترده از نوآوری‌ها، «فناوری دیجیتال» به سازنده‌ها برای مدل‌سازی اطلاعات پروژه و ساختمان کمک می‌کند.

همچنین پهپادها کار نقشه‌برداری را انجام می‌دهند و روند ساخت‌وسازها به شکل قابل‌توجهی «روباتیک» شده است. فعالیت پهپادها برای عملیات نقشه‌برداری از محل و نظارت بر پیشرفت پروژه،‌ توانسته صنعت ساختمان در آمریکا را به سمت کاهش هزینه و افزایش ایمنی کارگاهی سوق دهد.

در صنعت ساختمان آمریکا، روبات‌ها برای کارهایی همچون دیوارچینی و تخریب، به کار گرفته می‌شوند و این موضوع معضل کمبود نیروی‌کار را برطرف کرده و در عین حال سرعت ساخت را افزایش داده است. بعد دیگر فناوری‌های نوین ساختمانی، سازه‌های پیش‌ساخته، کمک قابل‌توجهی به صنعت ساختمان آمریکا به‌خصوص در حوزه ساختمان‌های قابل حمل برای اسکان‌های اضطراری کرده است. یکی از مزیت‌های کلیدی سازه‌های پیش‌ساخته براساس تجربه ساختمانی در آمریکا، کاهش زمان ساخت و افزایش بهره‌وری است.

در بریتانیا نیز این فناوری‌ها محبوب صنعت ساختمان است. سیستم‌های نمای پیش‌ساخته در لندن با استفاده از پنل‌های بتنی پیش‌ساخته و تزیین‌شده با آجر،‌ نمای سنتی ساختمان‌ها را به خوبی بازتولید کرده است. این مدل نماسازی ساختمان،‌ نیاز به نیروی‌کار در محل پروژه‌های ساختمانی را کاهش داده و باعث افزایش سرعت اجرای نما شده است. فناوری‌های جدید در بریتانیا، نه تنها صنعت ساختمان را متحول کرده بلکه به کمک «توسعه پایدار» آمده است. در آنجا از فناوری‌های دیجیتال برای ردیابی میزان انتشار کربن و بهینه‌سازی مصرف منابع در طول ساخت‌وساز استفاده می‌شود.

در ژاپن نیز که به «استفاده از اتوماسیون پیشرفته در صنعت ساختمان» شهرت دارد،‌ از روبات‌ها در مراحل مختلف ساختمان‌سازی، از جمله داربست‌گذاری و بتن‌ریزی، بهره گرفته می‌شود. در صنعت ساختمان آلمان هم از قطعات پیش‌ساخته برای تضمین کیفیت ساخت استفاده می‌شود. این فناوری‌ها در بسیاری از بخش‌ها می‌توانند باعث صرفه‌جویی در مصرف انرژی شوند و از این رو، لازم است برای افزایش پایداری این صنعت مورد استفاده قرار گیرند.

مانع‌زدایی از مسیر «فناوری‌های ساختمانی»؛ چگونه؟

نتایج تحقیقات و بررسی‌ها مشخص می‌کند، دولت و سیاستگذار برای حذف موانع ورود فناوری‌های نوین به صنعت ساختمان، لازم است اقدامات پیشنهادی زیر را انجام دهند. در گام اول لازم است سازوکار لازم و زیرساختمانی قانونی برای به‌کارگیری روش‌های نوین را در صنعت ساختمان فراهم بیاورند. برای این منظور باید موضوع «نیاز به الزامات و استانداردهای مشخص برای تولید و استفاده از قطعات پیش‌ساخته، فناوری‌های خودکار و مدیریت نوین پروژه‌ها» مدنظر مسوولان قرار بگیرد. برای استفاده از فناوری‌های نوین ساختمانی، «مشوق» لازم است؛ ارائه مشوق‌های مالیاتی و همچنین تسهیلات کم‌بهره و کمک‌هزینه به راه‌اندازان پروژه‌های منطبق بر فناوری‌های نو.

یک راهکار دیگر که اثر زیادی بر رفع موانع «ورود فناوری جدید به صنعت ساختمان» خواهد گذاشت، تسریع در فرآیند صدور جواز ساختمانی است. سرعت بخشیدن به فرآیند صدور جواز ساختمانی از اهمیت بالایی برخوردار است به‌طوری‌که بازنگری در این فرآیندها و ساده‌سازی مراحل اداری، می‌تواند پروژه‌های نوآورانه را با سرعت بیشتری به مرحله اجرا برساند.

همچنین برای مقاوم‌سازی و استانداردسازی قوانین مربوطه لازم است. قوانین ملزم‌کننده برای استفاده از روش‌های صنعتی‌سازی در برخی پروژه‌ها، می‌توانند به عنوان الگویی برای استفاده از فناوری‌های جدید در نظر گرفته شوند.

یکی از چالش‌هایی که سرمایه‌گذاران ساختمانی در استفاده از فناوری‌ها با آن روبه‌رو هستند به موضوع دریافت تاییدیه استاندارد برمی‌گردد. لذا برای رفع این چالش باید فرآیند تایید استاندارد فناوری‌های نوین ساختمان کوتاه شود. بسیاری از فناوری‌های نوین نیاز به تاییدیه‌های استاندارد دارند تا بتوانند در صنعت ساختمان مورد استفاده قرار گیرند. سرعت بخشیدن به فرآیند ارزیابی و تایید این فناوری‌ها می‌تواند نوآوری‌ها را سریع‌تر به بازار برساند و استفاده از آنها را در پروژه‌های ساختمانی تسهیل کند.

تدوین برنامه‌های آموزشی، راهکار پیشنهادی دیگر است. ارتقای دانش و مهارت‌های لازم برای استفاده از فناوری‌های صنعتی‌سازی به‌وسیله ارائه کلاس‌های آموزشی توسط دولت منجر به گسترش سریع‌تر این فناوری‌ها می‌شود.

حمایت از تولید قطعات پیش‌ساخته داخلی نیز راهکار تکمیلی می‌تواند باشد. حمایت مالی و اعطای تسهیلات، باعث افزایش تولید و استفاده بیشتر از سازه‌ها و مصالح ساختمانی نوین خواهد شد. بدنه نظارتی در صنعت ساختمان نیز باید انعطاف لازم متناسب با تجهیز این صنعت به فناوری‌های نوین را پیدا کند. ارتقای انعطاف‌پذیری در این حوزه می‌تواند موانع اداری را کاهش داده و نوآوری را تسریع کند. سازوکار مالی و بانکی موثر برای حمایت‌های مالی و اعتباری از روش‌ها و تکنولوژی‌های نوین در صنعت ساختمان، خواهد توانست امکان‌پذیرش نوآوری‌ها را ایجاد کند و روند استفاده از آن را سرعت دهد.