چرا تولید مواد غذایی سبز در ایران توسعه پیدا نمیکند؟
فرصت صادراتی محصولات ارگانیک
با این حال، روندهای جدید جهانی و مزیت صادراتی برخی محصولات ایرانی نشان می‌دهد که ارگانیک هنوز می‌تواند به یک پیشران اقتصادی تبدیل شود. بررسی داده‌های رسمی و اظهارات صاحب‌نظران حاکی از آن است که این صنعت برای جهش، نیازمند معماری حکمرانی تازه و سرمایه‌گذاری متفاوت است.
ایران در میان ۲۸۰ کشور جهان رتبه ۷۹ را در تولید محصولات ارگانیک دارد، اما به‌رغم گردش مالی ۲۵۳میلیارد دلاری بازار جهانی، سهمی قابل‌توجه از آن ندارد. در سوی دیگر، میزان مصرف محصولات ارگانیک در جهان بین ۲۰ تا ۲۵ درصد است، درحالی‌که در ایران، این میزان بسیار پایینتر بوده و بر اساس اظهارات فعالان این بخش، نیاز به فرهنگ‌سازی دارد. البته در این میان باید توجه کرد که به دلیل هزینه‌های سنگین تولید، قیمت محصولات ارگانیک در سطح جهانی بین ۳۰ تا ۵۰ درصد بیشتر از سایر محصولات است، در نتیجه با توجه به شرایط اقتصادی کشور، به نظر می‌رسد که استفاده از محصولات غذایی ارگانیک برای مردم اولویت ندارد.
در نتیجه وجود شکاف بین هزینه و تقاضا، انگیزه تولیدکنندگان برای ادامه یا گسترش کشت ارگانیک تضعیف می‌شود. بسیاری از کشاورزان، به‌ویژه آنهایی که زمین کوچک دارند، ترجیح می‌دهند به کشاورزی سنتی بازگردند.
آمار رسمی در حوزه کشاورزی نیز نشان می‌دهد که تولیدکنندگان محصول ارگانیک در ایران، گرچه همچنان درحال فعالیت هستند، اما بخش قابل‌توجهی از سطح زیرکشت کشاورزی را تشکیل نمی‌دهند. چندی پیش، انجمن ارگانیک ایران اعلام کرد که تنها حدود ۵ درصد از کل تولیدات کشاورزی کشور به‌صورت ارگانیک انجام می‌شوند، که رقمی بسیار پایینتر از ظرفیت بالقوه در این حوزه است. اعضای این انجمن بر این باورند که هزینه‌های بالا و پیچیدگی‌های اداری صدور گواهی از عوامل اصلی این محدودیت است.
پتانسیل بین‌المللی محصولات ارگانیک
به‌رغم وضعیت نامطلوب بازار داخلی محصولات ارگانیک، بازارهای صادراتی این محصولات نیز با وضعیت مطلوب هدف‌گذاری‌شده فاصله دارد. در واقع قیمت جهانی محصولات ارگانیک بین ۳۰ الی ۵۰ درصد بالاتر از محصولات معمولی است، عاملی که می‌تواند بازده اقتصادی تولید برای صادرکنندگان را افزایش دهد. همچنین، آمارها نشان می‌دهد که مصرف محصولات ارگانیک در بازارهای جهانی هر سال ۱۵ تا ۲۰ درصد رشد دارد. بنابراین ایران می‌تواند در این حوزه هدفمند عمل کند و سهم خود را از بازار جهانی افزایش دهد.
در این میان باید اشاره کرد که ایران مزیت نسبی در محصولاتی مانند زعفران، پسته، خرما، خشکبار و گیاهان دارویی دارد. در نتیجه، در صورت اخذ گواهی معتبر و استاندارد، این محصولات می‌توانند سهم ایران از بازار جهانی ارگانیک را افزایش دهند.
همچنین برخی کارشناسان پیشنهاد می‌دهند که ایران می‌تواند با استفاده از طرح کشت فراسرزمینی در کشورهای دیگر، تولید ارگانیک گواهی‌شده ایران را توسعه دهد تا هم فشار بر منابع آبی و خاکی کاهش یابد، هم تولید برای صادرات تضمین شود.
اصرار کشاورزان به روش سنتی
تولیدکنندگان محصولات ارگانیک بر این باورند که بازار این محصولات به دلیل «نبود تقاضای داخلی»، «فرهنگ مصرف»، «سوءاستفاده گسترده از عنوان ارگانیک»، «گرانی و دشواری دریافت گواهی‌های بین‌المللی» و «وابستگی شدید کشاورزان به روش‌های سنتی» در نقطه توقف قرار گرفته است. آنها می‌گویند که ایران حتی به استانداردهای پایه سلامت غذایی نزدیک نشده و در رقابت جهانی نیز از کشورهایی با منابع بسیار کمتر عقب افتاده است. با این‌حال، مزیت‌های صادراتی و امکان فروش با قیمت‌های بالاتر، همراه با ظرفیت کشت فراسرزمینی در اوراسیا، آفریقا و آمریکای جنوبی، پنجره فرصت تازه‌ای برای جهش این بخش باز می‌کند.
بر این اساس، محمدعلی رضایی کمال‌آباد، عضو هیات‌رئیسه اتاق بازرگانی ایران در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» گفت: کشاورزی ارگانیک در ایران وضعیت مناسبی ندارد و با چالش‌های فراوانی روبه‌رو است.
یکی از اصلی‌ترین دلایل عدم‌توسعه ایران در کشت ارگانیک، نبود تقاضای کافی در بازار داخلی است. در واقع تقاضا، موتور محرک هر صنعت است و بدون آن کشاورزان انگیزه‌ای برای تغییر روش‌های سنتی خود ندارند.
او ادامه داد: در ایران فرهنگ مصرف ارگانیک هنوز شکل نگرفته و مصرف‌کنندگان اغلب با مفاهیم واقعی ارگانیک آشنا نیستند. گرچه علاقه مصرف‌کننده به محصولات ارگانیک در حال افزایش است، اما بسیاری از مصرف‌کنندگان ایرانی تمایلی به پرداخت قیمت بالاتر برای این محصولات ندارند.
رضایی با اشاره به اینکه سوءاستفاده از واژه ارگانیک نیز این مشکل را تشدید کرده است، گفت: بسیاری از مردم گمان می‌کنند اگر محصولی در روستا تولید شده یا ظاهری طبیعی داشته باشد، حتما ارگانیک است. این تصور غلط، بازار را با محصولات تقلبی اشباع کرده و در نتیجه، اعتماد مصرف‌کنندگان را کاهش داده است. در نتیجه، فرهنگ‌سازی لازم برای آموزش مصرف‌کنندگان در مورد مزایای واقعی ارگانیک مانند کاهش آلودگی محیطی و بهبود سلامت انجام نشده و تقاضا همچنان پایین باقی مانده است.
رئیس اتحادیه صادرکنندگان گیاهان دارویی، زعفران و فرآورده‌های غذایی ایران افزود: در سطح بین‌المللی، کشت ارگانیک الزامات دشواری دارد. طبق استانداردهای IFOAM و USDA، زمین باید حداقل سه سال بدون استفاده از کودهای شیمیایی و سموم مصنوعی باشد و حتی زمین‌های مجاور نیز باید از این قواعد پیروی کنند. در ایران، چنین شرایطی به ندرت وجود دارد، زیرا کشاورزی عمدتا سنتی است و کشاورزان به سموم و کودهای شیمیایی وابسته‌اند.
علاوه بر آن، نهادهای مجوزدهنده ارگانیک بین‌المللی در ایران محدود هستند و آن دسته از نهادها که فعال‌اند، هزینه‌های نجومی بسیار بالایی از کشاورزان مطالبه می‌کنند. این هزینه‌ها که گاهی به دلیل نیاز به بازرسی‌های مکرر و استانداردهای سخت‌گیرانه افزایش می‌یابند، برای کشاورزان کوچک‌مقیاس ایرانی مقرون‌به‌صرفه نیست.
او ادامه داد: ایران هنوز در مرحله کشاورزی پاک مانده و بسیاری از محصولات، مانند گیاهان دارویی، دارای باقی‌مانده سموم بالایی هستند. یعنی تولیدکنندگان ایرانی حتی به شرایط ایده‌آل تولید یک محصول غیرارگانیک، اما بر مبنای سلامت بین‌الملل نرسیده‌اند. مبارزه بیولوژیک، مانند مبارزه طبیعی با آفات به جای سموم شیمیایی بسیار کم آموزش داده شده و کشاورزان سنتی، که بخش عمده کشاورزی ایران را تشکیل می‌دهند، فاقد دانش علمی لازم هستند. این وابستگی به روش‌های سنتی، همراه با عدم حمایت دولتی و مشکلات اقتصادی مانند دسترسی به بازار و نیروی کار، توسعه ارگانیک را متوقف کرده است.
شرط توسعه کشت
رضایی توضیح داد: توسعه‌نیافتگی کشت محصولات ارگانیک در ایران در رویدادهای جهانی نیز مشهود است. برای مثال، در نمایشگاه‌های Organic & Natural Expo برگزارشده در دبی که فعالان ایرانی این حوزه در آن حضور داشتند، ضعف شدیدی را در فناوری و توسعه کشت محصولات ارگانیک مشاهده کردند، درحالی‌که کشورهایی که حتی در دسته کشورهای فقیر قرار می‌گیرند، مانند کشورهای آفریقایی، در این نمایشگاه با محصولات ارگانیک متنوع و گواهی‌شده حضور فعال داشتند.
این عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی ایران گفت: با وجود چالش‌ها، فرصت‌های فراوانی برای کشت ارگانیک در ایران وجود دارد. محصولات ارگانیک می‌توانند با ۳۰تا۵۰ درصد قیمت بالاتر فروخته شوند، به شرطی که گواهی معتبر از سازمان‌های جهانی مانند IFOAM داشته باشند. ایران می‌تواند بر محصولاتی مانند خشکبار و زعفران وگیاهان دارویی تمرکز کند که تقاضای جهانی بالایی دارند.
او در پایان تاکید کرد: از دیگر راه‌های نوین در راستای رشد و توسعه تولید محصولات ارگانیک در ایران، کشت فراسرزمینی است. بارها این مساله مطرح شده است که ایران مشکل آب دارد و یکی از راهکارهای رشد تولید محصولات ارگانیک، کشت فراسرزمینی است؛ به ویژه با تمرکز بر کشورهای اوراسیا، روسیه، آفریقا و حتی آمریکای جنوبی. این رویکرد می‌تواند به تولید محصولات ارگانیک سالم حداقل برای تامین بازار داخلی کمک کند و از فشار بر منابع داخلی بکاهد. با سرمایه‌گذاری و همکاری‌های بین‌المللی، می‌توان به کشاورزی پایدار دست یافت.
در پایان باید به این نکته اشاره کرد که گرچه بازار ارگانیک ایران در سال‌های اخیر با چالش‌های جدی روبه‌رو شده است، اما ظرفیت بالقوه‌ای وجود دارد که با طراحی سیاستی هوشمندانه و حمایتی می‌توان آن را فعال کرد.
فعالان این بخش همواره مسیرهای پیشنهادی برای جهش این بازار ارائه می‌کنند؛ از جمله، «تسهیل صدور گواهی ارگانیک و کاهش هزینه آن»، «سرمایه‌گذاری در فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی برای مصرف‌کننده»، «تمرکز بر محصولات با مزیت صادراتی» و «بررسی مدل کشت فراسرزمینی و صادراتی».
در واقع در صورتی که این زنجیره به‌درستی اجرا شود، ارگانیک‌ها می‌توانند نه تنها برای بازار داخلی، بلکه به‌عنوان یک رکن صادراتی و صنعتی با ارزش افزوده بالا برای اقتصاد ایران عمل کنند. در غیر این صورت، بازار ارگانیک در ایران همچنان محکوم به رکود خاموش خواهد بود.
