چشم‌انداز مبهم
تاثیر صنایع فولاد و آهنی بر محیط زیست چقدر است؟
در کنار چالش‌های تولید، اثرات محیط زیستی صنعت فولاد نیز موضوع نگران‌کننده‌ای است. تولید فولاد به دلیل نیاز به انرژی زیاد و انتشار گازهای گلخانه‌ای، فشار قابل‌توجهی بر منابع طبیعی و کیفیت هوا وارد می‌کند. یزد و اصفهان نمونه قابل تاملی از تبعات فعالیت فولاد بر محیط زیست به‌خصوص وضع هوای آلوده این شهرها هستند. وضع شهرهایی مثل اصفهان چنان تحت تاثیر فعالیت فولاد و ذوب آهن است که داریوش گل علی‌زاده، مدیرکل حفاظت محیط زیست استان اصفهان می‌گوید: فولاد مبارکه اصفهان به‌رغم اینکه در بخش خروجی، دودکش‌ها استانداردهای زیست‌محیطی را رعایت کرده و عملکرد قابل‌قبولی دارند، اما این به دلیل برخی اثرات جانبی، همچنان در فهرست صنایع آلاینده باقی مانده است. همچنین کارخانه ذوب‌آهن اصفهان به دلیل عدم اقدام کافی و مثبت در کنترل آلایندگی، بار دیگر مورد شکایت قضایی قرار گرفته است و پیگیری فولاد مبارکه نیز در جریان است.
دو برابر میانگین جهانی
براساس مطالعه موردی انجام‌شده در کارخانه‌ای در استان یزد که با روش ارزیابی چرخه حیات مطابق استاندارد ISO ۱۴۰۴۴ انجام شده، تولید هر تن فولاد در این کارخانه به انتشار ۲۴/۵ تن معادل دی‌اکسید کربن منجر می‌شود. این رقم حدود دو برابر میانگین جهانی انتشار گازهای گلخانه‌ای در تولید فولاد است و سهم برق در این آلایندگی چشمگیر گزارش شده؛ به‌طوری‌که ۹/۲ تن از این میزان مستقیماً به مصرف برق مربوط می‌شود. بحران انرژی در این صنعت جدی‌تر از مسئله آلایندگی ارزیابی می‌شود. مصرف انرژی برای تولید هر تن فولاد به ۷۳ هزار و ۳۹۳ مگاژول می‌رسد که سه برابر میانگین مصرف در کشورهایی مانند لهستان (۲۴ هزار و ۵۲۰ مگاژول) است. این اختلاف فاحش نشان می‌دهد که صنعت فولاد ایران با بازدهی پایینی عمل می‌کند.
براساس روش ارزیابی ReCiPe، «سمیت برای اکوسیستم خشکی» با مقدار ۱۴ هزار و ۳۹۲ کیلوگرم معادل ۴/۱ دی‌کلروبنزن به ازای هر تن فولاد و «گرمایش جهانی» با پنج هزار و ۲۸۹ کیلوگرم معادل دی‌اکسیدکربن در رده نخست تاثیرات منفی محیطی قرار دارند. «مصرف منابع فسیلی» با هزار و ۳۲۸ کیلوگرم معادل نفت در رده سوم قرار گرفته است. در زمینه مصرف آب، هر تن فولاد ۵/۱۹ مترمکعب آب نیاز دارد که نزدیک به میانگین اروپا، اما بیش از دو برابر مصرف در چین (۱۹/۷ مترمکعب) است. با وجود این، استفاده از آهن قراضه به جای سنگ آهن در این کارخانه توانسته برخی تاثیرات منفی را کاهش دهد. کاهش منابع معدنی در این مطالعه پایین‌تر از سایر کشورها گزارش شده که نشان‌دهنده مزیت استفاده از مواد بازیافتی است. همچنین «سمیت برای انسان» با مقدار ۳۹۸ کیلوگرم معادل ۴/۱ دی‌کلروبنزن، به دلیل استفاده از قراضه، کمتر از مقادیر گزارش‌شده در اروپا و لهستان بوده است.
چالش اصلی فولاد
مصرف بالای انرژی و شدت انرژی، اصلی‌ترین چالش صنعت فولاد شناسایی شده است. فناوری‌های فرسوده به‌ویژه کوره‌های القایی با بازدهی پایین، سهم بزرگی در این مصرف بی‌رویه انرژی دارند. علاوه بر این، محدودیت در داده‌های محیط زیستی نشان از ضعف نظام‌مند در پایش و کنترل آلاینده‌ها دارد. برای خروج از این بحران، راهکارهای متعددی پیشنهاد شده است. بهبود بازده انرژی از طریق ارتقای تجهیزات و فناوری‌های پیشرفته، بازیافت انرژی تلف‌شده همانند استفاده از حرارت هدررفته برای گرمایش یا تولید برق، مدیریت پسماند و بازیافت سرباره به‌عنوان ماده اولیه در صنایع دیگر و استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر از جمله این راهکارها هستند. در سطح جهانی، صنعت فولاد بر راه‌حل‌هایی همانند کربن‌زدایی با فناوری‌های نوین از جمله استفاده از هیدروژن سبز به‌عنوان عامل کاهنده در تولید آهن اسفنجی و منبع حرارت در کوره‌های قوس الکتریکی و همچنین فناوری جذب و ذخیره کربن برای به حداقل رساندن انتشار گازهای گلخانه‌ای متمرکز شده است. توسعه اقتصاد چرخشی و بازیافت نیز از دیگر راهکارهای مهم است. افزایش سهم تولید از طریق کوره‌های قوس الکتریکی که از قراضه فولاد استفاده می‌کنند، مصرف انرژی و انتشار آلاینده‌ها را به‌طور چشمگیری کاهش می‌دهد. سهم تولید فولاد ایران با این روش در سال ۲۰۲۳ حدود 1/92 درصد بود که بالاتر از میانگین جهانی (6/28 درصد) است. افزایش بهره‌وری و دیجیتالی شدن نیز از طریق استفاده از هوش مصنوعی برای پیش‌بینی و تعمیر و نگهداری پیشگیرانه از تجهیزات و به‌کارگیری فناوری نانو برای تولید فولادهای مستحکم‌تر و بادوام‌تر که به کاهش مصرف مواد و منابع در طول چرخه عمر محصول منجر می‌شود، از دیگر راهکارهای موثر است.
صنعت فولاد ایران در دوراهی تاریخی قرار دارد. از یک‌سو، نقش حیاتی در توسعه اقتصادی و اشتغال‌زایی دارد و از سوی دیگر، به یکی از آلاینده‌ترین صنایع در کشورمان تبدیل شده است. یافته‌های مطالعات به‌وضوح نشان می‌دهد که اگرچه استفاده از آهن قراضه توانسته است برخی پیامدهای منفی محیطی را کاهش دهد، اما مصرف بالای انرژی و انتشار گازهای گلخانه‌ای همچنان به‌عنوان چالش‌های اصلی پابرجا هستند.
تحول اساسی در فناوری‌های تولید، سرمایه‌گذاری در بهینه‌سازی انرژی و حرکت به سمت اقتصاد چرخشی نه‌تنها انتخاب، بلکه برای تداوم فعالیت این صنعت در ایران ضرورت است. بدون این تحول، هزینه‌های محیط زیستی و سلامتی ناشی از فعالیت این صنعت، در بلندمدت بیشتر از منافع اقتصادی آن است. آینده صنعت فولاد ایران در گرو تولید پاک است. مسیری که اگرچه سرمایه‌گذاری اولیه بیشتری می‌طلبد، اما تنها راه تداوم پایدار این صنعت در کشوری است که خود با چالش‌های جدی محیط زیستی مانند کم‌آبی و آلودگی هوا دست‌وپنجه نرم می‌کند. برای دستیابی به تحلیل دقیق در مورد تاثیرات زیست‌محیطی صنعت فولاد ایران، می‌توان گزارش‌های زیست‌محیطی سالانه سازمان حفاظت محیط زیست ایران یا استانداری‌های مناطق صنعتی همانند اصفهان، خوزستان و کرمان را بررسی کرد. همچنین جست‌وجو در گزارش‌های پایداری یا بخش محیط زیست وب‌سایت‌های شرکت‌های بزرگ همانند فولاد مبارکه یا ذوب‌آهن و نیز پایانه‌ها و مقالات علمی در پایگاه‌های اطلاعاتی علمی داخلی می‌تواند مطالعات موردی دقیقی را در اختیار قرار دهد.
فشار بر اکوسیستم طبیعی
صنعت فولاد ایران، از نگاه کارشناسان محیط زیست، یکی از مهم‌ترین منابع فشار بر اکوسیستم‌های طبیعی کشور است؛ فشاری که از منابع آب تا کیفیت هوا را دربر می‌گیرد و اگرچه برخی شرکت‌ها اقدامات اصلاحی را آغاز کرده‌اند، اما نگرانی‌ها همچنان جدی‌اند.
در قلب این مناقشه محیط زیستی بحران آب قرار دارد. آمارها نشان می‌دهند که بخش‌هایی از صنعت فولاد به‌شدت به آب متکی‌اند. برای مثال، خبرگزاری «مهر» در یادداشتی تحلیلی به کارخانه فولاد نطنز اشاره می‌کند که برای تولید هر کیلو آهن، حدود ۳۰ لیتر آب مصرف می‌شود، و بخش زیادی از این آب (معادل ۲۷ درصد) به پساب صنعتی خطرناک تبدیل می‌شود. کارشناسان محیط زیست هشدار می‌دهند که در چنین وضعی، برداشت‌های گسترده از منابع زیرزمینی، حتی از طریق چاه‌های غیرمجاز به کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و تخریب سفره‌های آبی منجر می‌شود، درست در زمانی که کشورمان با تنش آبی شدید مواجه است. از سوی دیگر، وجود این صنعت بزرگ در مناطقی با اقلیم خشک یا نیمه‌خشک باعث شده فشار بر منابع آبیِ طبیعی به‌صورت تهدید جدی دیده شود. کارشناسان محیط زیست بر این باورند که استفاده بی‌رویه از آب برای فرآیندهای فولادسازی، به‌ویژه در مناطقی که حق‌آبه محیط زیستی دارند، در درازمدت می‌تواند به تبعات جدی منجر شود. از کوچ گونه‌های گیاهی و جانوری تا خشکی تالاب‌ها و دشت‌ها. از همه اینها مهم‌تر باید به روند رو‌به تشدید مهاجرت و البته افزایش بیماری‌های ریوی، پوستی و انواع سرطان در شهرهایی اشاره کرد که صنایع فولادی را در حاشیه دارند.
باید پذیرفت نقش صنعت فولاد در آلودگی هوا نیز غیرقابل انکار است. سازمان حفاظت محیط زیست چند بار به شرکت‌های بزرگ همانند فولاد مبارکه و ذوب‌آهن اصفهان هشدار داده است که اقدامات جدی برای کاهش انتشار آلاینده‌ها انجام بدهند. صدیقه ترابی، معاون محیط زیست انسانی در سازمان محیط زیست، تاکید می‌کند، بنگاه‌ها باید چهار روش موثر کاهش آلودگی هوا را انتخاب و طی شش ماه اجرای آن را عملیاتی کنند. از دید کارشناسی، این فشار سازمان محیط زیست گام ضروری است، زیرا صنایع فولادی در شعاع وسیعی آلایندگی تولید می‌کنند و تاثیر آنها بر سلامت عمومی و محیط زیست منطقه‌ای محسوس است.
بااین‌حال فولاد مبارکه گزارش داده که ایستگاه‌هایی برای پایش لحظه‌ای آلودگی هوا در دودکش‌هایش نصب کرده است و سیستم‌های مه‌پاش و غبارگیر نیز برای کنترل گردوغبار در واحدهای گندله‌سازی و احیای مستقیم به‌کار رفته‌اند. رئیس سازمان محیط زیست اصفهان این اقدام‌ها را ناکافی می‌داند. این اقدام، اگرچه مثبت ارزیابی شده، اما پایش مداوم، شفافیت در ارائه داده‌ها و گزارش‌دهی عمومی مهم‌اند، بدون این شفافیت، امکان ارزیابی واقعی اثرات زیست‌محیطی محدود است.
حسین آخانی، کنشگر محیط زیست و استاد دانشگاه بر این باور است که آلودگی هوا و آلودگی خاک قابل مدیریت است، اما روندها و رویکردها در صنایع ایران با توجه به مسائل تکنولوژیک و برخی از سوءمدیریت‌ها کار را به جایی رسانده که عملاً در فصول مختلف سال وضع هوا بحرانی است. یکی از چالش‌های دیگر فولاد پسماند صنعتی است. تولید سرباره، غبار آهنی و دیگر مواد زائد در صنعت فولاد بالاست و اگر مدیریت این پسماندها به‌درستی انجام نشود، خطر نفوذ فلزات سنگین به خاک و آب وجود دارد. بااین‌حال برخی شرکت‌ها همانند فولاد مبارکه تلاش کرده‌اند پسماندهایشان را مدیریت کنند، اما منتقدان این شرکت‌ها می‌گویند هنوز راه زیادی برای کارآمدی کامل در این حوزه وجود دارد. کارشناسان محیط زیست بر نقش سازمان حفاظت محیط زیست به‌عنوان ناظر و فشارگر تاکید می‌کنند. آگاه‌سازی عمومی، مشارکت جامعه محلی و الزامات قانونی قوی‌تر برای پایش و اصلاح محیط زیستی صنایع فولادی، از ارکان مهم راهبردی است که باید جدی گرفته شود. معاون محیط زیست انسانی سازمان محیط زیست، در یکی از مصاحبه‌هایش به‌طور رسمی گفته است که موضوع محیط زیست یکی از مسائل پیچیده جامعه است و برای حل آن نیازمند همکاری مردم در سطوح مختلف هستیم.
در یک تحلیل نهایی باید گفت که نظر کارشناسان محیط زیست این است که صنعت فولاد اگر با یک چشم‌انداز زیست‌محیطی جدی بازسازی شود، امکان دارد به موتور صنعتی پایدار تبدیل شود، اما اگر فشارهای محیط زیستی جدی گرفته نشوند، هزینه‌های بلندمدت آن (برای طبیعت، مردم و منابع حیاتی کشورمان) سنگین و چشم‌انداز تیره‌وتار است.
