دموراژ؛ مالیات پنهان آنتروپی نهادی
این کالاها برای تغذیه مردم حیاتی‌اند و تاریخ مصرف محدودی دارند. کشتی پهلو می‌گیرد، کانتینرها پشت در گمرک می‌ایستند و از این لحظه ساعت دموراژ شروع به شمارش می‌کند.
اما واردکننده هنوز درگیر یک بازی چند جانبه است: وزارت صمت ثبت‌سفارش را کامل نکرده، بانک مرکزی ارز تخصیص نداده، وزارت بهداشت آزمایشگاه کنترل کیفیت را تایید نکرده، و سازمان استاندارد هم می‌گوید بدون امضای ما ترخیص ممکن نیست. هر دستگاهی برای خودش سامانه و مقرراتی دارد، و هر کدام تاخیر دیگری را توجیه می‌کند.
آنتروپی نهادی در عمل
این همان چیزی است که اقتصاددان‌ها به آن «آنتروپی نهادی» می‌گویند: وقتی چند سازمان با وظایف متداخل و بدون هماهنگی عمل می‌کنند، انرژی کل سیستم هدر می‌رود. واردکننده ناچار است روزها و هفته‌ها پشت در این چهار نهاد بدود، در حالی‌که کانتینر یخچالی‌اش هر روز هزینه دموراژ سنگین‌تری روی دستش می‌گذارد.
دموراژ به‌عنوان مالیات پنهان
در ظاهر، دموراژ جریمه‌ای است برای دیرکرد در ترخیص کالا. اما در عمل، در ایران به مالیاتی تبدیل شده که هیچ قانونی تصویبش نکرده است. مالیاتی که نه نرخ مشخص دارد و نه شفافیت. یک واردکننده ممکن است با پرداخت زیرمیزی مشکلش را زودتر حل کند، دیگری که مقاومت می‌کند باید صدها‌میلیون یا حتی‌میلیاردها تومان دموراژ بدهد.
برای کانتینرهای یخچالی این هزینه چند برابر است، چون نیازمند برق و مراقبت ویژه‌اند. هر روز تاخیر می‌تواند به معنای صدها دلار هزینه اضافه باشد.
هزینه مضاعف برای مردم
این دموراژ پنهان تنها جیب واردکننده را خالی نمی‌کند؛ سرانجام روی سفره مردم می‌نشیند. خوراک دام دیرتر و گران‌تر می‌رسد و قیمت مرغ و گوشت بالا می‌رود. بخشی از بار تاریخ مصرفش کوتاه‌تر شده یا حتی فاسد می‌شود و کیفیت غذای مردم پایین می‌آید. در واقع، اختلاف اداری میان سازمان‌ها مستقیم به قیمت و سلامت عمومی ضربه می‌زند.
روایت درد مشترک
یک تاجر حوزه غذا می‌گفت: «کانتینرهای یخچالی‌دو ماه در بندر مانده بود. روزانه ۲۵۰ دلار دموراژ باید می‌دادم. وقتی بار آزاد شد، تاریخ مصرفش نصف شده بود. مجبور شدم بخشی را دور بریزم و بخشی را ارزان‌تر بفروشم. این هزینه‌ها را هیچ نهادی قبول ندارد، ولی آخرش همه‌اش از جیب ما و مصرف‌کننده رفته است.»
جمع‌بندی
دموراژ در ایران فقط یک جریمه نیست؛ چهره پولی آنتروپی نهادی است. تا وقتی وظایف صمت، بانک مرکزی، بهداشت و استاندارد به‌روشنی تفکیک و هماهنگ نشود، وارد کننده همچنان مالیات پنهان ناکارآمدی را خواهد پرداخت و تاوان آن، گرانی کالا و بی‌اعتمادی عمومی است.
دموراژ قصه‌ای است که هر واردکننده می‌تواند برایتان تعریف کند؛ قصه‌ای که نشان می‌دهد جدال سازمان‌ها بر سر مرجعیت، در نهایت به یک مالیات بی‌صدا بر کارآفرین و یک هزینه پنهان بر سفره مردم تبدیل می‌شود.
* مدیر مرکز پژوهش و بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی اصفهان
