نوآوریِ باز و بازآفرینی رشدِ اقتصادی درون‌زا
تحولات فناورانه جهانی و دگرگونی در منطق رشد اقتصادی سبب شده که نوآوری به اصلی‌ترین پیشران توسعه تبدیل شود. در چارچوب نظری رشد درون‌زا و فراتر از الگوهای کلاسیک رشد که توسط برندگان نوبل ۲۰۲۵ یعنی آگیون، موکیر و هاویت طراحی شده، نوآوری و تحقیق و توسعه (R&D) نه نتیجه عوامل بیرونی، بلکه حاصل سازوکارهای درونی اقتصاد و تعامل میان دانش، بنگاه و سیاست عمومی است. در این میان پارک‌های فناوری میتوانند به عنوان کانون نوآوری باز و تخریب خلاق عمل کنند و پنجره فرصت تازهای برای توسعه صنعتی بگشایند.
باید بپذیریم که تحولات فناورانه دو دهه اخیر دیگر تنها به معنای انباشت منابع فیزیکی، سرمایه انسانی و انباشت موجودی سرمایه نیست، بلکه این تحولات دیگر بر مدارِ تولید و جذب دانش و نوآوری استوار هستند. جهانی شدن بازار‌ها، دیجیتالی شدن فرآیند‌ها و افزایش سرعت نوآوری در جهان امروز، سبب شده کشور‌ها با «پنجره فرصت توسعه» روبه‌رو شوند. مقاطعی زمانی که در آن، با ورود فناوری‌های نوین، مسیر‌های تازهای برای جهش اقتصادی باز می‌شود.
در ایران بهره‌گیری از این فرصت، نیازمند وجود زیرساخت‌های نهادی و فناورانه‌ای است که بتوانند دانش را به محصول تبدیل کرده و محصول را به بازار روانه کند. یکی از بازیگران اصلی این فرآیند در کشور ما، پارک‌های علم و فناوری هستند که یکی از ارکان مهم و اساسی در زیست بوم نوآوری به شمار می‌آیند. با اینکه در دو دهه گذشته پارک‌های فناوری در ایران رشد کمی قابل‌توجهی یافته‌اند، اما محتوا و نقش کیفی آنها در نظام نوآوری ملی به درستی نهادینه نشده است. درحالی‌که ساختارسازی تخصصی و وزن دادن نهادی به این نهاد مهم در عرصه فناوری کشور، می‌تواند چارچوب نظری رشد درون زا را ایجاد و موتور محرک نوآوری و پنجره پیشرفت در حوزه اقتصاد دانش‌بنیان و با فناوریِ بالا را فراهم آورد.
در حال حاضر در ایران ۵۹ پارک علم و فناوری، ۲۹۵ مرکز رشد واحدهای فناور و ۲۳ پردیس فناوری وجود دارد که برخی از این پارک‌ها سیری موثر در نظام نوآوری ملی داشته و داستان موفقیت آنها به عنوان نقطه امیدبخش در کشور محسوب می‌شود. البته برخی از این پارک‌ها نیز در چرخه ناکامی و ناموفق بودن نقش حضور داشته‌اند. بررسی محتوایی نظریات و آرای برندگان جایزه نوبل اقتصادی امسال حاکی از آن است که در مسیر تخریب خلاق و رشد اقتصادی مبتنی بر نوآوری و طراحی مدل آینده و در عرصه حکمرانی هوشمند اکوسیستم ساز مبتنی بر نوآوری در الگوسازی اقتصادی مسیر آینده ایران، توجه جدی به موارد زیر حائز اهمیت است:
۱. الگوی «نوآوری باز» که هنری چسبرو مطرح کرده، بر این فرض استوار است که بنگاه‌ها و نهاد‌ها نباید نوآوری را در مرزهای درونی خود محصور کنند، بلکه باید در تعامل پیوسته با دانشگاه‌ها، استارت‌آپ‌ها، مراکز تحقیقاتی و سایر ارکان زیست بوم نوآوری طراحی کنند. این رویکرد نه تنها باعث کاهش هزینه مبادلاتی، بلکه باعث ارتقای چرخه یادگیری و نوآوری پایدار می‌شود. در بستر نوآوری باز، تحقیق و توسعه R&D دیگر یک فعالیت درون سازمانی صرف نیست، بلکه بخشی از شبکه گسترده خلق ارزش است.
اما شواهد تجربی در ایران نشان می‌دهد با وجود ظرفیت ماده ۱۱ و ۱۳ قانون جهش تولید دانش‌بنیان که می‌تواند بستر نهادی اکوسیستم نوآوری باز را فراهم سازد، شکاف بسیار پررنگ است. بدون تردید با باز طراحی و بازآرایی سازمانی پارک‌های علم و فناوری در ایران است که می‌توان در قالب یک برنامه عملیاتی هوشمند، این شکاف را کاهش داد.
۲. پیوند نظری الگوسازی اقتصادی با نظریات سه اقتصاددان برجسته برنده نوبل اقتصاد ۲۰۲۵، یعنی آگیون، هاویت و موکیر که در نظریات خود به نقش نوآوری و تخریب خلاق بر رشد اقتصادی درون زا تاکید دارند، و بررسی واقعیات موجود در زیست بوم فناوری ایران، نیاز به نهادسازی و زیر نهادسازیِ کارآمد در ارکان این زیست بوم نوآوری و فناوری را به خوبی نمایان می‌سازد.
در نگاه آگیون و هاویت، اقتصاد همچون موجودی زنده عمل می‌کند که از درون خود انرژی بازآفرینی تولید می‌کند. این انرژی همان نوآوری است. فرایندی که شومپیتر از آن به عنوان تخریب خلاق نام می‌برد.پارک‌های علم و فناوری در ایران در صورت معماری سازمانی نوین و سرمایه‌گذاری عمومی و خصوصی هدفمند، میتوانند میدان عمل تخریب خلاق باشند؛ بنابراین به جای حفظ ساختارهای سنتی تولید، پارک‌ها باید محیطی برای آزمایش ایده‌های جدید، شکست‌های سریع و یادگیری مستمر ایجاد کنند. این همان چیزی است که آگیون از آن، با عنوان «پویایی نوآوری» یاد می‌کند. محیطی که در آن ورود نوآوران جدید به بازار، فشار بر ارتقای کارآیی و یادگیری عمیق را افزایش می‌دهد. از سوی دیگر در نظریه رشد درون‌زا، مفهوم دانش تجویزی اهمیت ویژه‌ای دارد. در ایران پارک‌های علم و فناوری میتوانند بستر تولید این نوع دانش باشند، جایی که نظریه و تجربه به هم می‌رسند و خروجی آن راه حل‌های فناورانه برای مسائل صنعتی و اجتماعی است.
۳. دانشگاه‌ها منبع و مرجع استعداد و نوآوری هستند. تبدیل بخشی از دانش دانشگاهی در چرخه تجاری‌سازی، ایجاد شبکه‌های نوآوری باز با توسعه اسپیناف‌های دانشگاهی، استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان فرصت تازهای برای توسعه نوآوری در ایران خلق می‌کنند. این همان نقطه‌ای است که دانش نظری به دانش تجویزی تبدیل می‌شود. چنین اقدامی با تقویت جایگاه پارک‌های فناوری در اکوسیستم نوآوری امکان‌پذیر است.
۴. در شرایطی که اقتصاد ایران با چالش‌هایی چون بهره‌وری پایین، وابستگی به منابع طبیعی و گاه شکاف علم و صنعت روبه‌رو است، این پارک‌های علم و فناوری هستند که با وجود ساختاری درست، میتوانند پنجره فرصت تازهای برای رشد و پیشرفت بگشایند، اما تحقق این نقش، نیازمند چند تحول بنیادین در آنها است:
الف) تغییر نقش پارک‌ها، از نهاد حمایتی به نهاد مولد دانش و نوآوری و آزمایشگاهی برای سیاستگذاری نوآوری
ب) اتصال ساختار پارک‌ها به سیاست صنعتی کشور
ج) تقویت بازیگران زیست بوم نوآوری؛ همانند شتاب‌دهنده‌های فناوری، سرمایه‌گذاران مخاطره‌پذیر، نهادهای تامین مالی نوآورانه (مانند SPVها، PEها، CVCها، سکوهای تامین مالی جمعی و...)، مراکز هم‌آفرینی، بخش‌های تحقیق و توسعه صنعتی.
۵. یکی از مهم‌ترین پیام‌های برندگان نوبل ۲۰۲۵ اقتصاد، پذیرش تخریب خلاق برای سیاستگذاران و عرصه حکمرانی است در مسیر تحول در اقتصاد ایران، باید پذیرفت بازآرایی در تئوری وابستگی به مسیر بر اساس پارادایم تخریب خلاق شکل گیرد و همچنین شکل‌گیری بازنگری منطقی در حمایت بیش از حد صنایع آربیتراژی ضروری است.
به جز این موارد، سیاستگذاران باید میان حمایت از نسل نوین صنایع با ارزش افزوده و غیر آربیتراژی و دانش‌بنیان و بنگاه‌های ناکارآمد تمایز قائل شوند. کوتاه سخن اینکه در منطق آگیون، هاویت و موکیر، توسعه زمانی درونی و پایدار است که نوآوری از دل تعامل نهادهای دانش‌محور و بنگاه‌های اقتصادی برخیزد. این فرآیند در ایران می‌تواند از بستر پارک‌های علم و فناوری آغاز شود؛ البته مشروط بر اینکه به جایگاه نهادی آن توجه شده و به شبکه‌هایی پویا و همسو با زنجیره ارزش فناوری صنعتی تبدیل شود. در چنین شرایطی است که کانون‌های درخشان نوآوری ملی شکل می‌گیرد، دانش تجویزی زاده می‌شود و تخریب خلاق از دل این شرایط برمی‌خیزد و در نهایت، پنجره‌های تازهای از توسعه صنعتی و اقتصادی را در افق ایران‌زمین می‌گشایند. در چنین شرایطی توسعه‌ای پایدار متولد می‌شود که نه صرفا بر پایه منابع طبیعی، بلکه بر بنیان اندیشه، تجربه و خلاقیت ایرانی استوار است.
* معاون فناوری و نوآوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
