نوآوری در دل بحران

پهپادها برجسته‌ترین نماد این تحول هستند که نقش محوری را ایفا می‌کنند و به ابزاری همه‌جانبه برای شناسایی، تماسِ با هدف، حمل تجهیزات و حتی حمله مستقیم تبدیل شده‌اند پهپادهای کوچکِ تجاری و FPV که ارزان و سریع قابل تولیدند به ستون فقرات تاکتیک‌های حمله و شناسایی بدل شده‌اند. تولید FPV در اوکراین از حدود ۲۰هزار دستگاه در ماه به گزارش ‌های اخیر به حدود ۲۰۰هزار در ماه رسیده است، به طوری که اکوسیستمی متشکل از شرکت دفاعی و استارت‌آپ محلی، زنجیره تامین و شبکه‌ای از داوطلبان و کارگاه‌های کوچک را شکل داده‌اند تا توان طراحی، تولید و ارسال سریع برای نیازهای خط مقدم فراهم آورده‌اند. 

همین موج پهپادی باعث شده است امروزه عامل پهپادها حدود ۶۰ تا ۸۰درصد تلفات میدان نبرد روسیه و اوکراین را تشکیل دهند. هم‌زمان، عملیات‌هایی مانند آنچه با عنوان تار عنکبوت / Spider’s Web گزارش شد، نشان داد که حملات هماهنگ پهپادی می‌تواند حتی به دارایی‌های هوایی باارزش ضربه بزند که در این عملیاتِ خاص دست‌کم ۱۱۷ پهپاد به پرواز درآمد و گزارش‌‌هایی درباره هدف قرار گرفتن بیش از چهل هواپیمای روسی منتشر شد. این اشباع پهپادی طبیعتا جنگ الکترونیک را به جبهه بعدی تبدیل کرد؛ اوکراینی‌ها و شرکایشان سامانه‌های مقابله با پهپاد و تداخل‌سازی را به‌سرعت توسعه دادند. نمونه‌هایی چون

 ۳۶۰ Piranha AVD و مجموعه ابزارهای خوشه‌ای مانند پروژه‌های گروه Brave۱ که برای محافظت خودروی زرهی و ایجاد حباب الکترونیکی طراحی کردند و در سمت مقابل شرکت‌ها و تیم‌های توسعه‌دهنده پهپاد فناوری‌هایی مثل ناوبری بصری مبتنی بر شبکه‌های عصبی نمونه‌هایی مانند Ghost Dragon را برای پرواز و هدف‌گیری در محیط‌های محروم از GNSS یا تحت جنگ جاری اختلال و فریب رادیویی توسعه داده‌اند؛ این رقابت پاسخ یک چرخه بازخورد سریع فناوری میدانی را ساخته است که در آن هر نوآوری دفاعی به‌سرعت با ضد آن مواجه می‌شود. 

در حوزه فرماندهی و کنترل نیز تحول بنیادین رخ داد؛ سامانه‌هایی مانند DELTA که توسط دستگاه‌ها و نهادهای اوکراینی توسعه‌ یافته‌اند. داده‌های پهپادها تصاویر ماهواره‌ای، گزارش‌های میدانی و اطلاعات باز را در یک محیط زمان واقعی یکپارچه می‌کنند. این سامانه در مقاطع مهم جنگ از جمله دفاع از کی‌یف به شناسایی و هدف‌گیری صدها تا هزارتایی اهداف روزانه منجر شده است. در برخی گزارش‌های رسمی و دولتی عددهایی مانند ۱۵۰۰ تا بیش از ۲۰۰۰ هدف پشتیبانی‌شده در روز ذکر شده که نشان‌دهنده توان بالای ادغام اطلاعات در مقیاس جنگی بود.

هوش مصنوعی و پلتفرم‌های تحلیل داده پیشران بعدی این تغییرات بودند. شرکت‌های داده‌محور و پلتفرم‌های تحلیلی از جمله بازیگران شناخته‌شده‌ای مانند Palantir و شرکت‌های بزرگ فناوری که خدمات ابری و پردازش تصویر فراهم کرده‌اند، به تحلیل سریع تصاویر ماهواره‌ای، اولویت‌بندی اهداف و خودکارسازی حلقه تصمیم کمک کردند؛ همچنین شرکت‌های فعال در حوزه داده‌ها و AI نمونه‌هایی همچون Scale AI که در داده‌پردازی و آماده‌سازی مجموعه داده‌ها نقش دارند و شرکت‌های دفاعی فناور مانند Anduril و تولیدکنندگانی که چیبست‌های مبتنی بر AI برای پهپادها فراهم می‌کنند، همگی در تبدیل الگوریتم‌ها به ابزارهای عملیاتی نقش ایفا کردند.  نمونه قراردادی چون تحویل هزاران کیت هدایت عملیاتی با پشتوانه کمک‌های پنتاگون و شرکت‌هایی مثل Auterion یا تعهدات و قراردادهای فنی Anduril در حوزه پهپادی این روند را تقویت کرده‌اند. اما این تغییرات همزمان با پیامدهای اخلاقی، حقوقی و ژئوپلیتیکی همراه بوده است. 

کاربرد هوش مصنوعی در هدف‌گیری، فناوری‌های تشخیص چهره و شبکه‌های شناسایی خودکار پرسش‌هایی جدی درباره حفظ حقوق بشر، شفافیت در تامین و مسوولیت‌پذیری قانونی مطرح کرده‌اند؛ افزون بر این، اتکا به کانال‌های تامین متنوع از قطعات چینی تا انتقال فناوری از شرکای منطقه‌ای مانند ایران برای روسیه و ظهور بازارهای تدارکاتی جنگی بین‌المللی، بحث‌های جدیدی درباره کنترل صادرات، نظارت بر زنجیره تامین و لزوم سازوکارهای بین‌المللی برای محدودکردن گسترش فناوری‌های مخرب ایجاد کرده است. 

این مسائل اخلاقی در حالی مطرح می‌شوند که سازمان‌هایی مانند سازمان ملل متحد در سال ۲۰۲۵، بحث‌های جدی‌‌تری درباره مقررات بین‌المللی برای «ربات‌های قاتل» (killer robots) آغاز کرده‌اند. بر اساس گزارش‌های اخیر، کاربرد هوش مصنوعی در پهپادهای خودکار، پرسش‌هایی درباره حفظ کنترل انسانی بر تصمیم‌گیری‌های مرگبار ایجاد کرده است. برای نمونه، در کنوانسیون‌های ژنو، تاکید بر تمایز میان غیرنظامیان و اهداف نظامی وجود دارد، اما الگوریتم‌های AI ممکن است در محیط‌‌های پیچیده جنگ، اشتباهاتی مرتکب شوند که منجر به تلفات غیرنظامی شود. 

از سوی دیگر، زنجیره تامین فناوری‌های جنگی، پیچیدگی‌های ژئوپلیتیک را برجسته کرده است. اوکراین برای تولید انبوه پهپادهای FPV، به قطعات الکترونیکی چینی وابسته است، درحالی‌که روسیه از فناوری‌های ایرانی بهره می‌برد. این وابستگی‌ها، بحث کنترل صادرات را داغ کرده؛ ایالات متحده در سال ۲۰۲۵، تحریم‌های جدیدی علیه شرکت‌های چینی تامین‌کننده قطعات پهپاد اعمال کرد تا جریان فناوری به روسیه را محدود کند.  همچنین، ظهور بازارهای سیاه برای فناوری‌های دوگانه‌کاربرد (dual-use)، مانند چیپست‌های AI که هم در مصرف تجاری و هم نظامی کاربرد دارند، نیاز به سازوکارهای بین‌المللی قوی‌تری را الزامی می‌سازد. سازمان تجارت جهانی (WTO) و گروه‌های مانند Wassenaar Arrangement، در حال بازنگری مقررات صادراتی هستند تا از گسترش فناوری‌های مخرب جلوگیری کنند با‌این‌حال، این چالش‌ها نتوانسته‌اند جلوی شتاب نوآوری در اوکراین را بگیرند. 

در حوزه جنگ الکترونیک، پیشرفت‌های چشم‌گیری رخ داده است و سامانه‌هایی مانند Piranha AVD ۳۶۰ که توسط شرکت‌های محلی توسعه‌یافته، حباب‌های الکترونیکی ایجاد می‌کنند تا پهپادهای دشمن را مختل کنند. در مقابل، روسیه با ادغام تاکتیک‌های UAV ترکیبی، مزایایی در interdiction هوایی به دست آورده، اما اوکراین با ناوبری بصری مبتنی بر شبکه‌های عصبی، مانند سیستم Ghost Dragon، توانسته در محیط‌های مختل‌شده GNSS پرواز کند. این چرخه بازخورد سریع، جایی که هر نوآوری دفاعی بلافاصله با ضد آن روبه‌رو می‌شود، اوکراین را به آزمایشگاهی واقعی برای فناوری‌های آینده تبدیل کرده است.

سامانه DELTA، به‌عنوان قلب تپنده فرماندهی دیجیتال اوکراین، در سال ۲۰۲۵ گسترش یافت و اکنون در تمام سطوح فرماندهی عملیات را هماهنگ می‌کند. این سیستم، داده‌های پهپادها، تصاویر ماهواره‌ای Starlink، گزارش‌های میدانی و اطلاعات باز را در زمان واقعی یکپارچه می‌سازد و به شناسایی هزاران هدف روزانه کمک کرده است. گزارش‌های رسمی نشان می‌دهد DELTA در دفاع از کی‌یف، بیش از ۲۰۰۰ هدف را در روز پشتیبانی کرده. 

شرکت Palantir با سیستم Maven Smart که سقف قراردادی‌اش توسط پنتاگون به ۱.۳‌میلیارد دلار افزایش یافت، نقش کلیدی در تحلیل داده‌های میدان جنگ ایفا می‌کند. Anduril نیز با تعهدات فنی در حوزه پهپادی، مانند تحویل هزاران کیت هدایت عملیاتی، به تقویت این روند کمک کرده است.  در چشم‌انداز آینده، اوکراین نه‌تنها در حال دفاع است، بلکه الگویی برای جنگ‌های مدرن ارائه می‌دهد. این نوآوری‌ها، درس‌هایی برای ناتو و ایالات متحده فراهم کرده، جایی که اوکراین به عنوان مدل برای رقابت با قدرت‌هایی مانند چین دیده می‌شود. در نهایت، اوکراین به عنوان آزمایشگاه تکنولوژی، نشان‌دهنده آن است که جنگ نه‌تنها ویرانگر، بلکه محرک نوآوری است. اما این پیشرفت‌ها باید با چارچوب‌های اخلاقی و حقوقی همراه شوند تا آینده‌ای امن‌تر برای جهان رقم بزنند. با ادامه حمایت جهانی، این کشور می‌تواند از بحران به فرصت تبدیل شود و نقش پیشرو در فناوری‌های دفاعی ایفا کند.

*    دانشجوی روابط بین‌الملل دانشگاه شهید بهشتی