بازترسیم نقشه جهان
درحالی‌که تیتر خبرها بر حضور برجسته ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه و نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند متمرکز بود، پیشنهاد شی به تحول سازمان همکاری شانگهای از یک بلوک امنیتی به یک بازیگر مالی اشاره دارد. شی همچنین متعهد به ارائه ۱.۴میلیارد دلار وام طی سه سال به کشورهای عضو این سازمان شد و از این بلوک خواست تا ذهنیت جنگ سرد، بلوک‌های رقیب و زورگویی را رد کند. این وام‌ها را می‌توان نه‌تنها به‌عنوان سخاوتمندی چین، بلکه به‌عنوان سیگنالی مبنی بر اینکه سازمان همکاری شانگهای در حال توسعه ابزارهای مالی خود برای آسیب‌پذیری کمتر در برابر فشارهای ایالات متحده است، تلقی کرد.
یک بانک توسعه شانگهای می‌تواند یادآور بانک توسعه جدید بلوک بریکس باشد، اما با تمرکزی منطقه‌ای‌تر. برخلاف نهادهای تحت سلطه غرب مانند صندوق بین‌المللی پول یا بانک جهانی، چنین بانکی می‌تواند خطوط اعتباری، بودجه زیرساختی و کمک‌های بحرانی را بدون پیش‌شرط ارائه دهد. برای کشورهایی که با تحریم‌های غرب روبه‌رو هستند، از جمله روسیه و ایران، این سازوکار می‌تواند به‌عنوان یک شاهرگ حیاتی مالی عمل کند. برای ایران، زمان‌بندی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. تا اواخر سپتامبر، مکانیسم «اسنپ‌بک» (بازگشت خودکار تحریم‌ها) ذیل قطعنامه ۲۲۳۱شورای امنیت سازمان ملل متحد می‌تواند تحریم‌هایی را که تحت توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ به حالت تعلیق درآمده بودند، بازگرداند؛ خود این قطعنامه نیز در اواسط اکتبر منقضی می‌شود. در هر صورت، این امر تنها چند ماه پس از جنگ تحمیلی ۱۲ روزه، بار دیگر دسترسی به منابع مالی بین‌المللی را قطع خواهد کرد.
اگرچه مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، در تیانجین سخنرانی طولانی‌ای ارائه نکرد، اما تهران تاکید کرده است که ادغام در چارچوب‌های مالی شانگهای برای بقا تحت تحریم‌های مجدد ضروری است. این تحریم‌ها احتمالا نه تنها صادرات انرژی ایران، بلکه بانکداری، بیمه کشتیرانی و دسترسی به سیستم‌های پرداخت جهانی را نیز هدف قرار خواهند داد و اقتصادی را که از پیش آسیب دیده است، تحت فشار بیشتری قرار خواهند داد. بعد سیاسی نیز کمتر از این اهمیت ندارد. پذیرش ایران در سازمان همکاری شانگهای در تهران به‌عنوان یک پیروزی استراتژیک معرفی شده است که نشان می‌دهد با وجود فشارهای مجدد آمریکا و اروپا، این کشور همچنان متحدان و راه‌هایی برای همکاری در شرق دارد.
یک بانک از این دست نه‌تنها یک ابزار مالی، بلکه یک سپر سیاسی نیز خواهد بود: اعتباری که تحت چتر آن ارائه می‌شود، می‌تواند به تهران کمک کند به قدرت‌های خارجی این پیام را بدهد که تحریم‌ها دیگر تضمین‌کننده تبعیت نیستند. این نمادگرایی به اندازه خود پول اهمیت دارد، به‌ویژه در منطقه‌ای که روایت‌های مقاومت در برابر سلطه غرب وزن قابل‌توجهی دارد. برای چین، منافع به همان اندازه بزرگ است. پکن از طریق ابتکار «کمربند و جاده» سرمایه‌گذاری‌هایی در بخش‌های انرژی و زیرساخت ایران کرده است.
اگر تحریم‌های غرب تشدید شود، شرکت‌های چینی ممکن است با ریسک‌های مالی و حقوقی روبه‌رو شوند. یک نهاد مالی اختصاصی شانگهای می‌تواند همکاری چین و ایران را از اقدامات یک‌جانبه آمریکا محافظت کرده و امکان پیشبرد پروژه‌ها را از طریق کانال‌های مالی خارج از سیستم دلار فراهم کند. پیامدهای این امر فراتر از ایران است. روسیه که از سال ۲۰۲۲ تحت تحریم‌های غرب قرار دارد، پیش از این همکاری‌های مالی خود را با چین عمیق‌تر کرده و تجارت را با روبل و یوآن تسویه می‌کند.
کشورهای آسیای میانه، اگرچه مستقیما تحریم نشده‌اند، اما نگران وابستگی به سرمایه غربی هستند و متنوع‌سازی را استراتژیک می‌دانند. حتی هند که گاهی در مشارکت خود در شانگهای محتاط است، ممکن است برای یک منبع اضافی تامین مالی زیرساخت‌ها ارزش قائل شود، به‌ویژه اگر این منبع به عنوان مکملی برای گزینه‌های غربی ارائه شود. پوتین از این ابتکار استقبال و تاکید کرد که مسکو و پکن «علیه تحریم‌های تبعیض‌آمیز» در کنار هم ایستاده‌اند و از اصلاح نهادهای مالی جهانی حمایت می‌کنند.
او همچنین بر استفاده روزافزون از پول‌های ملی در تجارت درون سازمان همکاری شانگهای تاکید کرد. با این حال، سوالاتی در مورد امکان‌سنجی باقی می‌ماند. تاسیس یک بانک چندجانبه نیازمند اجماع بر سر مشارکت در سرمایه، حاکمیت و سازوکارهای ارزی است. آیا یوآن غالب خواهد بود یا سبدی از ارزهای کشورهای عضو وجود خواهد داشت؟ این بانک چگونه ریسک را مدیریت خواهد کرد، به‌ویژه هنگام وام‌دهی به اقتصادهای تحریم‌شده؟ این مسائل فنی می‌تواند پیشرفت را کند سازد. با این وجود، رد کردن این پیشنهاد زودهنگام خواهد بود. اجلاس تیانجین بزرگ‌ترین گردهمایی اعضای شانگهای در تاریخ بود که نه تنها کشورهای عضو، بلکه ناظران و شرکای گفت‌وگو مانند مصر نیز در آن شرکت داشتند. نمادگرایی راه‌اندازی یک نهاد مالی در بحبوحه جنگ‌ها در اوکراین و غزه، تعرفه‌های مجدد آمریکا تحت ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ و تشدید بحث‌ها بر سر دلارزدایی را نباید دست‌کم گرفت.
از منظر قطب‌های مالی آسیا، ازجمله هنگ‌کنگ، ظهور وام‌دهندگان چندجانبه جدید می‌تواند جریان‌های سرمایه‌گذاری را تغییر شکل دهد. یک بانک شانگهای ممکن است در گام اول با صندوق بین‌المللی پول یا بانک جهانی رقابت نکند، اما مانند «بانک سرمایه‌گذاری زیربنایی آسیا» و «بانک توسعه جدید»، به مجموعه رو به رشد نهادهای غیرغربی که به‌تدریج نقشه مالی جهانی را بازترسیم می‌کنند، اضافه خواهد شد. شی این ابتکار را بخشی از ترویج حاکمیت جهانی عادلانه‌تر توصیف کرد. او در حاشیه این اجلاس به مودی گفت که اژدها و فیل باید با وجود تنش‌ها برای پیشبرد همکاری‌های آسیایی با یکدیگر همراه شوند.
برای کشورهای جنوب جهانی، بانک شانگهای نویدبخش دسترسی عادلانه‌تر به تامین مالی توسعه است. موفقیت آن به تبدیل نمادگرایی سیاسی به ظرفیت مالی بستگی خواهد داشت. اگر بانک توسعه شانگهای محقق شود، صرفا یک وام‌دهنده چندجانبه دیگر نخواهد بود. برای ایران، می‌تواند به معنای مقاومت در برابر تحریم‌ها باشد. برای چین، می‌تواند از سرمایه‌گذاری‌های استراتژیک محافظت کند. برای روسیه و آسیای میانه، می‌تواند گزینه‌ها را متنوع سازد. و برای نظام بین‌الملل، گام دیگری به سوی چندقطبی شدن مالی خواهد بود. بنابراین، اجلاس تیانجین ممکن است کمتر به خاطر سخنرانی‌هایش و بیشتر به خاطر این پیشنهاد در یادها بماند. در رقابت بر سر آینده نظم مالی جهانی، یک بانک توسعه شانگهای می‌تواند بلندپروازانه‌ترین گام آسیا به سوی استقلال از هژمونی دلار باشد.
* پژوهشگر خاورمیانه
