اخبار باشگاه اقتصاددانان

صبح‌های خرداد همیشه بوی امتحان آخر سال و گرمای زودرس تهران را داشت، اما آن روز فرق می‌کرد. صفحه اول سایت‌های خبری با تیترهایی پر شده بود که نفس را در سینه حبس می‌کرد: «درگیری مستقیم»، «شلیک موشک‌ها» و «تشدید تنش‌ها». در روزهای ابتدایی بازگشایی معاملات بازار سهام بود که موجی از پیام‌ها در گروه‌های بورسی پیچید: «بفروش… دیر نشه!» همان چند ساعت کافی بود تا صف‌های فروش مثل رشته‌ای از دومینو شکل بگیرند.

بازارهای مالی، در بزنگاه‌های تاریخی، همچون آینه‌هایی عمل می‌کنند که تلاطم‌های ذهنی، اجتماعی و سیاسی را بازتاب می‌دهند. طی ماه‌های اخیر، تالار شیشه‌ای با نوسانات مکرر، رفتارهایی از خود بروز داده که در نگاه نخست، غیرمنطقی جلوه می‌کنند: صف‌های فروش، واکنش‌های احساسی به اخبار و ناتوانی در حفظ روندهای مثبت.

فرآیند تصمیم‌گیری سرمایه‌گذاران پیچیدگی‌های ساختاری قابل‌توجهی دارد و برخلاف تصور تحلیلگران و سیاستگذاران، بازار لنگر مناسبی به عوامل بنیادی ندارد. افراد نمی‌دانند که سطح تعادلی بازار کجاست و البته خیلی از افراد اصلا در مورد این موضوع فکر نمی‌کنند. یکی از چالش‌های اساسی این است که بازار برای مدت طولانی در یک محدوده باقی می‌ماند و سپس به طور ناگهانی جهش یا سقوط می‌کند. سرمایه‌گذارانی که در دوره رونق سرخوش و هیجان‌زده هستند، در دوران سقوط، وحشت‌زده و ناامید می‌شوند. مالی رفتاری و روان‌شناسی می‌تواند الگوهای رفتار و تصمیم‌گیری سرمایه‌گذاران را توضیح دهد. این در حالی است که شرایط جنگ و پساجنگ و شرایط ابهام بر پیچیدگی تصمیم‌گیری سرمایه‌گذاران می‌افزاید و رفتارهای سرمایه‌گذاران و تصمیم‌گیری‌های آنها را دچار چالش اساسی و پیچیدگی دوچندان می‌کند.

در شرایط بحرانی مانند جنگ یا ناامنی سیاسی، سرمایه‌گذاران به‌طور معمول دچار سوگیری‌های شناختی متعددی می‌شوند. یکی از رایج‌ترین آنها «سوگیری دردسترس‌بودن» (Availability Bias) است. در این حالت، ذهن افراد تمایل دارد بیش از اندازه به اطلاعاتی تکیه کند که در حافظه آنها برجسته یا به‌تازگی دریافت شده‌اند؛ به عنوان مثال، اخبار فوری از درگیری‌ها یا کاهش شدید ارزش دارایی‌ها، می‌تواند بیش از حد واقعیات را در تصمیم سرمایه‌گذار دخیل کند.

دولت دوم دونالد ترامپ، در اولین سال خود چه در عرصه سیاست داخلی و چه در میدان سیاست خارجی، بیش از هر چیز با نگاهی تهاجمی، معامله‌گرانه و مبتنی بر شعار «اول آمریکا» شناخته شد. این نگاه در حوزه اقتصاد به معنای ترکیبی نامتعارف از ملی‌گرایی اقتصادی، حمایت‌گرایی تجاری و اولویت‌بخشی به صنایع سنتی بود. ترکیبی که با وعده بازگرداندن شغل‌های ازدست‌رفته و احیای طبقه کارگر در ایالت‌های صنعتی، پایگاه رأی اصلی او را شکل داده بود. از جنگ تعرفه‌ای با چین گرفته تا فشار بر شرکت‌های آمریکایی برای بازگرداندن تولید به خاک ایالات متحده، سیاست‌های اقتصادی ترامپ، حتی با هزینه‌های بلندمدت برای زنجیره تامین، رقابت‌پذیری و روابط بین‌المللی، تلاشی برای بازتعریف نقش آمریکا در اقتصاد جهانی بود.

دونالد ترامپ، چهره‌ای مناقشه‌برانگیز در عرصه سیاست و تجارت آمریکا، همواره بر چانه‌زنی به‌مثابه گوهر بنیادین کارآفرینی تاکید داشته است. از منظر او، هر معامله نه صرفا به‌منزله ابزاری برای کسب سود، بلکه به‌عنوان صحنه‌ای برای نمایش قدرت شخصی و پیش‌بردن خواسته‌ها تلقی می‌شود.

دونالد ترامپ در جریان کارزار انتخاباتی ۲۰۲۴، به‌طور آشکار اعلام کرده بود که در صورت پیروزی، مهاجرت به ایالات متحده را در ابعادی بی‌سابقه محدود خواهد کرد و سیاست‌هایی را به اجرا خواهد گذاشت که هر دو حوزه مهاجرت قانونی و غیرقانونی را هدف قرار می‌دهد.

دولت دونالد ترامپ در ماه‌های اخیر، رویکردی تهاجمی و کم‌سابقه را علیه بخشی از برجسته‌ترین و ثروتمندترین دانشگاه‌های ایالات متحده در پیش گرفته است؛ رویکردی که به زعم منتقدان، نه صرفا اختلافی بر سر مدیریت منابع یا شیوه‌های آموزشی، بلکه تلاشی سازمان‌یافته برای بازتعریف مرزهای آزادی آکادمیک و اعمال سلطه سیاسی بر عرصه علم و دانش است.

در مراسمی رسمی در کاخ سفید و با حضور دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، رهبران جمهوری آذربایجان و ارمنستان پس از دهه‌ها مناقشه و دو جنگ خونین، توافق صلح جامعی را امضا کردند.

کریدور زنگزور صرفا یک مسیر فیزیکی ترانزیتی نیست، بلکه پیوندی راهبردی میان شبکه‌های شرق - غرب و شمال - جنوب است که در بستر تحولات ژئوپلیتیک قفقاز جنوبی، از جمله توافق ۱۰ نوامبر ۲۰۲۰ و کاهش نقش بازدارنده روسیه، اهمیت دوچندان یافته است.

سرانجام توافق صلح میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان در کاخ سفید عصر جمعه به وقت واشنگتن به امضا رسید. دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، هنگام امضای این توافق‌نامه در حضور نیکول پاشینیان نخست‌وزیر ارمنستان، و الهام علی‌اف رئیس‌جمهور جمهوری آذربایجان گفت: «این اعلامیه که «مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی» نامیده می‌شود، یک منطقه ترانزیتی ویژه است که به آذربایجان اجازه می‌دهد به خاک خود در نخجوان دسترسی کامل داشته باشد. ارمنستان همچنین در حال ایجاد یک همکاری انحصاری با ایالات متحده برای توسعه این گذرگاه است که می‌تواند تا ۹۹سال ادامه یابد.» همچنین به ادعای ترامپ این توافق صلح به ۳۵ سال جنگ بین دو کشور پایان می‌دهد. بعد از امضای این توافق صلح، وزارت خارجه ایران در بیانیه‌ای در خصوص تحولات منطقه قفقاز اعلام کرد که نگران پیامدهای منفی مداخلات خارجی، به‌ویژه در مجاورت مرزهای مشترک و تاثیر آن بر امنیت و ثبات پایدار منطقه است.

به دنبال امضای توافق صلح بین ایروان و باکو در واشنگتن و با میانجیگری دونالد ترامپ، طرح جدید «مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی» (TRIPP)، عملا جایگزین پروژه تحت کنترل روسیه برای نظارت بر «کریدور زنگزور» می‌شود.

تقریبا یک‌سال از استقرار دولت چهاردهم می‌گذرد؛ دولت مسعود پزشکیان قرار بود آغازگر فرآیند اصلاحات اقتصادی و اجتماعی باشد؛ اما از همان روز تحلیف، با بحران‌های پی‌درپی و متوالی مواجه شد. ترور و شهادت هنیه پس از مراسم تحلیف رئیس‌جمهور، اولین بحرانی بود که مسعود پزشکیان با آن دست و پنجه نرم کرد؛ از همین‌جا مشکلات دولت آغاز شد. یک‌‌سال اول ریاست‌جمهوری پزشکیان نیز سراسر چالش و بحران بود تا حدی که برخی می‌گفتند اگر دولت محمد خاتمی، هر ۹روز با یک بحران مواجه بود، دولت پزشکیان تقریبا هر روز با یک مشکل مواجه می‌شد؛ بحران‌هایی که با تجاوز مستقیم رژیم صهیونیستی اسرائیل به خاک ایران و جنگ تحمیلی ۱۲روزه، به بیشترین حد خود رسید. اگرچه برخی معتقد بودند پزشکیان «اسب زین‌کرده» تحویل گرفته اما با مرور زمان و شدت گرفتن بحران‌های گوناگون نظیر بحران کسری برق و کمبود آب مشخص شد که پزشکیان در واقع میراث‌دار یک «اسب بی‌یال و دم»، است نه یک «اسب زین‌کرده». حال نزدیک به یک‌سال از شروع زمامداری دولت مسعود پزشکیان و کابینه دولت چهاردهم می‌گذرد. در این یک سال، کارشناسان گوناگون انتقادهایی را متوجه دولت چهاردهم می‌دانند. البته آنها معتقدند که دولت پزشکیان به‌طور کلی امکان دریافت نمره قبولی را دارد؛ چراکه همزمان که با مشکلات داخلی همچون کسری میزان عرضه آب و برق مواجه است، توانست ۱۲روز در برابر دشمن خارجی ایستادگی کند؛ از همه مهم‌تر اینکه در این ۱۲روز، میزان همبستگی مردم نیز بسیار افزایش یافت. بنابراین، با وجود اینکه انتقادهای سابق همچنان باقی است، اما بی‌انصافی است اگر برخی سیاست‌های قابل‌قبول دولت چهاردهم را در نظر نداشت و تنها لب به انتقاد گشود. «باشگاه اقتصاددانان» به مناسبت گذشت یک‌سال از زمان شروع به کار دولت چهاردهم، در این شماره به بررسی نظرات ۱۴نفر از کارشناسان پرداخت و ضمن ارزیابی عملکرد دولت چهاردهم، چند توصیه نیز به رئیس‌جمهور و کابینه او ارائه شده است. 

ترامپ با واقعیت‌ها همان‌گونه رفتار می‌کند که با انسان‌ها. او انتظار دارد آنها برای حمایت از اهدافش صف بکشند و اگر چنین نکنند، به دنبال خلاص شدن از شرشان است. هفته گذشته ترامپ با این حقیقت ناخوشایند روبه‌رو شد که رشد اشتغال در یک رکود سه‌ماهه قرار گرفته است. یک رئیس‌جمهور منطقی‌تر شاید بررسی می‌کرد که آیا این داده‌ها سوالاتی را در مورد دستور کار او ایجاد می‌کنند یا خیر. اما ترامپ، طبق معمول، اصرار ورزید که مشکل از خودِ داده‌هاست. او کارمندان بی‌حاشیه «اداره آمار کار» را به توطئه برای بی‌اعتبار کردن دولتش متهم کرد و رئیس این اداره را اخراج نمود. این اخراج به‌قدری آشکارا به اعتبار دولت فدرال آسیب می‌زند که اعتراض برخی از سناتورهای جمهوری‌خواه را نیز برانگیخت.

دونالد ترامپ در حال مهندسی یک واقعیت موازی است؛ جهانی که در آن او نه یک سیاستمدار، بلکه یک پیشگوی خطاناپذیر و قهرمان بی‌بدیل است. در این جهان ساختگی، او برگزیت را یک روز پیش از وقوع پیش‌بینی کرده، به‌تنهایی مقابل تهاجم به عراق ایستاده و شخصا گارد ملی را برای نجات مینیاپولیس اعزام کرده است.

دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، روز دوشنبه (۶ مردادماه) داستانی را تعریف کرد مبنی بر اینکه چگونه نتیجه همه‌پرسی برگزیت (خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا) در سال ۲۰۱۶ را «یک روز قبل از رأی‌گیری» و در حین بازدید از زمین گلف خود در اسکاتلند «به‌درستی پیش‌بینی کرده بود».

دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، بدون ارائه هیچ مدرکی ادعا کرد که بازنگری‌های گسترده در آخرین گزارش اشتغال یک «کلاهبرداری» بوده است. او یکی از مهم‌ترین نهادهای ناظر بر آمارهای دولتی را متهم کرد که برای ضربه زدن به ریاست‌جمهوری او، آمارها را دستکاری کرده است.

توسعه، صرفا پروژه‌ای اقتصادی نیست؛ رخدادی اجتماعی، تاریخی و نهادی است که در بستر زمان شکل می‌گیرد. اما تاریخ علیه آینده تجهیز می‌شود. در سرزمین‌هایی که به مدت طولانی در معرض تداوم جنگ و خشونت بوده‌اند، نه‌فقط زیرساخت‌ها و منابع، بلکه حافظه نهادی، افق آینده و امکان یادگیری جمعی فرو می‌پاشد.

جنگ و درگیری‌های مسلحانه تاثیرات عمیقی بر توسعه پایدار در سطح محلی و در سطح جهانی در این جهان به هم پیوسته دارند. در مطالعاتی که بر ۱۵۰ جنگ از سال ۱۸۷۰ انجام شده نشان می‌دهد که در زمان جنگ و پس از ۵ سال از شروع جنگ، ۳۰ درصد تولید ناخالص داخلی آن کشور کاهش یافته و ۱۵ درصد تورم آن به دلیل جنگ افزایش می‌یابد (این تورم به تورمی که از قبل وجود داشته اضافه می‌شود). این امر برای کشورهای همسایه در طی دوره مورد نظر، باعث کاهش ۱۰ درصدی تولید ناخالص داخلی کشورها و افزایش به طور متوسط ۵ درصدی تورم کشورهای همسایه شده است.

ایران در اوایل قرن پانزدهم خورشیدی با پیچیده‌ترین چالش اقتصادی تاریخ معاصر خود روبه‌روست. کشوری که هم‌زمان از سرمایه‌ای کمیاب ـ جمعیتی جوان و تحصیل‌کرده، موقعیت ژئواقتصادی بی‌بدیل و منابع طبیعی متنوع ـ برخوردار است و درعین‌حال درگیر سازوکارهایی است که همین مزیت‌ها را خنثی، یا حتی علیه خود، به کار می‌گیرد.

جنگ‌ها به عنوان یکی از بزرگ‌ترین اختلال‌گرهای سیستم‌های اقتصادی تاثیر عمیقی بر شاخص‌های کلان اقتصاد دارند. نخستین و ملموس‌ترین، پیامد کاهش تولید ناخالص داخلی‌(GDP-Gross Domestic Product) است. زیرساخت‌های صنعتی شهری و خدماتی که نقش مهمی در خلق ارزش اقتصادی دارند تخریب می‌شوند و بسیاری از فعالیت‌های اقتصادی در حوزه‌های تولید توزیع و مصرف مختل می‌گردند.

تاریخ را که تورق کنیم دوران رونق صنعت در ایران، زمانی بود که ایران نقطه اتصال کشورهای دیگر بود و بعد از آن، تبدیل به تولیدکننده شد. این نکته‌ای است که تمام سفرنامه‌هایی که در قرن ۱۷میلادی توسط سیاحان خارجی نگاشته شد، بارها به آن اشاره کرده‌اند. ایران به سبب جایگاه استراتژیک خود در چهارراه کریدوری جهان قرار گرفته است. پیش از این بارها درباره نقش موثر کریدورها برای توسعه اقتصاد کشور گفته شده است. حدود هزار و ۸۰۰ سال پیش، ایران در جاده ابریشم به تجارت می‌پرداخت.

در سال‌های اخیر، بازتعریف مفاهیم امنیت ملی در پرتو تحولات ژئوپلیتیک، اقتصادی و فناورانه، ضرورت بازاندیشی در ابزارهای تولید و حفظ امنیت را برجسته کرده است. در این میان، کریدورهای ترانزیتی و اقتصادی به‌عنوان یکی از سازوکارهای نوین تامین امنیت مطرح شده‌اند؛ سازوکارهایی که نه‌تنها در خدمت رشد و توسعه اقتصادی‌اند، بلکه به‌مثابه ابزاری برای تثبیت مرزها، تعمیق پیوندهای منطقه‌ای و کاهش تنش‌های ژئوپلیتیک عمل می‌کنند. از این منظر، کریدورها تنها خطوطی برای عبور کالا نیستند، بلکه زیرساخت‌های امنیت‌ساز در سطح ملی و فراملی محسوب می‌شوند؛ زیرا همان‌طور که قدرت نظامی مرزها را محافظت می‌کند، قدرت اتصال آنها را معنا می‌بخشد.

ژئوپلیتیک ایران به گونه‌ای است که بر اساس نظریه‌های بری و بحری جایگاه ویژه‌ای را به خود اختصاص داده، به گونه‌ای که در تقاطع جغرافیای این نظریه‌ها قرار می‌گیرد؛ چراکه ایران محل اتصال اوراسیا و خلیج فارس و دریای عمران است و به لحاظ جغرافیایی جایگاهی استراتژیک دارد.

نقش و جایگاه کریدورها در نظم نوظهور بین‌المللی از اهمیت ژئواستراتژیک برخوردار است. این اهمیت ناشی از ژئوپلیتیک رقابت قدرت‌های جهانی و تعاملات ژئواکونومیک‌محوری است که اهمیت تبادلات تجاری بر بستر جاده، ریل و دریا را به عرصه کنش-واکنش‌های بازیگران تبدیل کرده است. در این فضا سه کانون «دریای سیاه»، «خلیج فارس- دریای سرخ» و «دریای چین جنوبی - تنگه تایوان» بخش عمده‌ای از این برهم‌کنش نظم را معطوف به خود کرده است.

هوش مصنوعی، قابلیت هر روز شگفت‌زده‌تر کردن انسان را در خود دارد. هنوز حتی ده سال از شروع‌به‌کار اولین دستیارهای هوش ‌مصنوعی نگذشته است؛ اما جهان با پدیده‌ای با نام «ابرهوش مصنوعی» مواجه شده است. ابرهوش مصنوعی، منتهای شکوفایی هوش مصنوعی است که نه‌تنها با هوش انسانی برابری می‌کند، بلکه در هر زمینه‌ای از آن بسیار پیشی می‌گیرد؛ به همین سبب هم همچنان که مزایای فراوانی برای انسان در خود دارد، می‌تواند مضرات بسیار زیادی نیز در پس وجهه‌های مثبت خود پنهان کند.

ابرهوش مصنوعی حالا دیگر تنها رویا یا روایتی در داستان‌های علمی‌ و تخیلی نیست. خبرها حاکی از آن است که غول‌های حوزه فناوری قدم‌های مهمی در این زمینه برداشته‌اند و در این بین مدیرعامل متا نیز ‌میلیاردها دلار سرمایه و نخبه‌ترین مغزهای سیلیکون‌ولی را به خدمت گرفته تا رویای ساخت هوشی برتر از انسان را به واقعیت تبدیل کند. در این رقابت مارک زاکربرگ با سرمایه‌گذاری ۱۵‌میلیارددلاری و جذب نخبگان رقیب با برداشتن گام بلند در حال ساخت سامانه‌ای است که می‌تواند فراتر از توان شناختی انسان عمل کند و شاید روزی جایگزین آن شود.

«مسابقه هوش مصنوعی آمریکا با چین» تیتری است که بیشتر و بیشتر می‌بینیم. اما در واقع ما در دو مسابقه پرمخاطره با چین در هوش مصنوعی هستیم: اول، رقابت برای تسلط تجاری که اقتصادها، قدرت نظامی و نفوذ جهانی را تغییر شکل می‌دهد و مسابقه دوم، اگرچه کمتر دیده می‌شود، اما پتانسیل آن را دارد که حتی وجودی‌تر باشد: «جهشی به سوی هوش مصنوعی برتر یا سوپر اینتلیجنس».

ابرهوش مصنوعی (ASI)، نمایانگر اوج تکامل هوش مصنوعی است - مرحله‌ای فرضی که در آن هوش ماشینی از قابلیت‌های شناختی انسان در هر حوزه‌ای فراتر می‌رود. درحالی‌که هوش مصنوعی عمومی (AGI) قصد دارد با استدلال در سطح انسان مطابقت داشته باشد، ابرهوش مصنوعی قول می‌دهد که از آن پیشی بگیرد و به طور بالقوه دنیای ما را به شیوه‌هایی که به‌سختی می‌توانیم تصور کنیم، متحول کند.

ضعف مدیریت منابع آبی و در نهایت خطای سیاستگذاران در بخش کشاورزی کشور، همه آن چیزی است که دولت را گرفتار بحران کمبود آب کرده است و باید از تکرار آنها اجتناب کند.